Bakı 24°C
Azərbaycana gəlmiş yerini bilməyən “qonaqlar”
Xalqımız qonaqpərvərliyi, humanistliyi ilə həmişə çoxlarına nümunə
olub. Həddən ziyada olan bu qonaqpərvərliyimiz bəzən bizə çox ağır başa gəlib.
Belə olduqda, yerini bilməyən "qonağa” yerini göstərən oğullarımız da olub ki,
onların bu igidliyi dillər əzbərinə çevrilib. Ta qədimdən ölkəmizə yalnız bir
niyyətlə gələn bu "qonaqlar” təbii sərvətlərimizə sahib olmaq, hökmü-fərman
vermək, xalqı əsarət altında saxlamaq niyyəti ilə "təşrif buyurmuşlar”. Burada yaxşı olar ki,
bir necə tarixi faktlara müraciət edək.
1803-cü ilin fevralında knyaz Pavel Sisianov Qafqaza baş komandan
təyin edilir. Bu təyinatla Zaqafqaziyanın, o cümlədən Azərbaycanın yenidən
işğalı geniş vüsət alır. 1844-cü ildə isə Mixail Semyonovic Vorontsov Qafqaza
canişin təyin edilir. O, Qafqazın ilk canişini idi. Uzun illər Azərbaycanın
çörəyini yeyən Mixail Semyonoviç sonra da azərbaycanlıların acığına Bakının lap
mərkəzində Sisianova heykəl qoydurur. İlk canişinin 1846-cı il 14 dekabr əmrinə
əsasən bütün Zaqafqaziya 4 quberniyaya bölünür: Tiflis, Kutaisi, Şamaxı və
Dərbənd quberniyaları. Lakin bu bölgü heç bir prinsipə əsaslanmadan
aparılmışdı. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan torpaqlarını müvafiq
quberniyalarda birləşdirmək əvəzinə onları daha da parçalamışdılar. Məsələn,
Azərbaycan ərazisinin bəzi hissələri Tiflis, Yerevan və Dərbənd quberniyaları
tərkibinə daxil edilmişdi.
M.S.Vorontsovdan sonra Qafqaza "Xaç atası”
adlandırılan Vorontsov-Daşkovun canişin təyin edilməsi müsəlmanların kütləvi
qırılmasına və Bakı neftinin işğalına səbəb oldu. Belə "qonaq”larımızdan biri də
Aleksandır Davidoviç Nakaşidze idi. Əslən gürcü olan Aleksandır Davidoviç
1837-ci ildə anadan olub. Mükəmməl hərbi təhsil alan A.Davidoviç orduda
türklərə (azərbaycanlılara) qarşı qəddarlığı ilə tanınıb. 1877-ci ildə Türkiyə
ilə müharibə başlayanda Dağıstanda Rusiya əleyhinə üsyan qalxıb və onun
yatırılmasında A.D.Nakaşidze xüsusi qəddarlığı ilə seçilib. Bütöv kəndləri
yandıraraq yer üzündən silib, əhalini kütləvi şəkildə məhv edib. Can-başla
qulluğunda durduğu hökuməti də onun bu xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək,
1877-ci ilin noyabrında ona general-mayor rütbəsi verir və Qərbi Dağıstanın hərbi
rəisi təyin edir. Nakaşidze bu dəfə Dağıstan üsyanının yatırılmasında əhaliyə ağlasığmaz
işgəncələr verməklə yaddaşlara həkk olur. Hökumət isə onu "İgidliyə görə”
sözləri yazılmış qızıl xəncərlə mükafatlandırır.
1804-cü il yanvarın 2-dən 3-ə keçən kecə ruslar Gəncəni işğal edib I
Aleksandrın arvadı Yelizavetanın şərəfinə Yelezavetpol adlandırsalar da,
Gəncədən daim narahat idilər. Mərdliyi və vətənpərvərliyi ilə seçilən
gəncəliləri birdəfəlik ram etmək üçün azərbaycanlılara qarşı qəddarlığı ilə ad
çıxaran A.D.Nakaşidze 1880-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasına
qubernator təyin edilir. Yerli əhaliyə qarşı kobudluğu, adət-ənənələri
gözləməməsi ilk gündən qubernatora qarşı nifrət hissi yaradır və sonda bütün
bunlar ona canı bahasına başa gəlir.
Tez-tez kef məclisləri düzəldən və ova çıxan Nakaşidzenin yolu bir
gün Qarabağan keçir. Burada gözü Əhməd bəy Cavanşirin (Mirzə Cəlilin ömür-gün
yoldaşı Həmidə xanımın atası) atına düşür. Bu haqda Həmidə xanım Cavanşir
(Məmmədquluzadə) "Xatirələrim”də yazırdı: "Atama həmişə cins, çevik, yorulmaz
at lazım olurdu. Bir dəfə özünün sənədləşmə işləri üçün Şirvan mahalına getmiş,
orada ürəyindən keçən belə bir ata təsadüfən rast gəlmiş, atı alıb evə
qayıtmışdı. Həmin kəhər Qarabağ cinsi idi. İri qamətli, təndürüst, qızılı
rəngdə idi. Bir gün qubernator Nakaşidze bu atı görür və gözü düşür. Özünə
yaxın olan bir bəyi göndərir ki, atı görüb bəyəndiyini atama xəbər versin. Bu
isə o mənaya gəlirdi ki, atam dərhal "peşkəşdir” deməli və atı qubernatora göndərməli
idi. Əhməd bəy qubernatora başqa atlar təklif etsə də, o, yalnız həmin atı
istədiyini bildirir. Bu isə Əhməd bəyin namusuna və mənliyinə toxunmaq demək idi.
Odur ki, Əhməd bəy qubernatorun ismarıcını
gətirən bəyə belə cavab verir: "Get, qubernator Nakaşidzeyə de ki, onun
da arvadı mənim xoşuma gəlir”.
Əlbəttə, bu xəbər qubernatora olduğu kimi çatdırılır. Qubernator bu
cürətinə görə atamı ən ağır cəza ilə cəzalandırmaq qərarına gəlir. Bundan sonra
bəla və müsibətlər atamın üstünə yağmur kimi yağmağa başlayır. Bizim həyətdə,
kəhrizlərdə axtarışlar aparılır. Əlbəttə, heç nə tapılmr”.
Bu dəfə qubernator Əhməd bəyi yerli çinovniklərin və bəylərin əli ilə
vurmağı planlaşdırır. Sən demə qubernator yanılmayıb. Çünki Əhməd bəy
cinayətkarları himayə edən, günahsızları cəzalandıran yerli idarəçilərin
başının ağrısı idi. O, bu məsələlər haqqında tez-tez Tiflisdə çap olunan
rusdilli qəzetlərə məqalələr yazır, onların cəzalandırılmasını tələb edirdi.
Odur ki, yerli idarəçilərin və amansız, qəddar, savadsız, camaatın
var-dövlətini soyğunçuluqla əlindən alıb varlanan "bəylərin” əllərinə fürsət
düşmüşdü. Nəyin bahasına olursa-olsun Əhməd bəydən qisas almağa çalışanlar
yalançı şahidlər tutaraq, onun üzünə durdurublar. Bir gün Əhməd bəyi polis
Xankəndinə çağırır. "Atam qubernatorun gözü düşdüyü sevimli atına oturub sübh
tezdən polisin müşayiəti ilə Xankəndinə yola düzəlir. Atamı oradan Şuşa
zindanına aparırlar” yazan Həmidə xanım illər sonra o günləri çox təəssüf hissi
ilə xatırladığını bildirirdi.
Amma Əhməd bəydə bu haqsızlığa ram olacaq biri deyildi. Köklü-köməcli
bəy nəslindən olan Əhməd bəy Peterburqda
mükəmməl hərbi və hüquq təhsili almış, uzun illər çar ordusunda qulluq etmiş,
rus və fransız dillərini öyrənmiş, hökumət dairələrində nüfuzu, hörməti olan
biri idi. Xalq arasında isə mərdliyi, məğrurluğu, səxavəti, işgüzarlığı və
inadkarlığı ilə sevilirdi. Bir sözlə
haqsızlığa boyun əyməyən, söz götürməyən, qabağından yeməyən, dəli-dolu olan
Əhməd bəy Şuşa zindanından Tiflis canişinliyinə və Məhkəmə Palatasının baş prokuroru
Bıkova başına gələn bu hadisə ilə bağlı müraciət yazır. Həmidə xanım yazır: "Tiflisdəki
yüksək rəhbərlik Bıkovu Şuşaya ezam edir. O, gəldi, atamı dindirdi və həmin
vaxtdan da bu iş məcrasını dəyişdi. 1882-ci il yanvarın 13-də atamı azad
etdilər. Atam evimizə gəldi”.
Amma burada onu daha bir qanqaraldıcı hadisə gözləyirdi. Onun azad
edilməsini eşidən düşmənləri Əhməd bəyin sevimli və başıbəlalı atını oğurlamış
və bağrı çatlayana qədər qovmuşdular.
Bu hadisənin sədası bütün Qafqaza yayılır. Əhməd bəyin hörməti
Qarabağda birə-beş artır. Bu oyunda Əhməd bəyin qələbəsini "həzm” edə bilməyən
Gəncə qubernatoru isə azərbaycanlılara qarşı daha amansız addımlar atır. Hər an
fürsət gözləyən qubernator 1905-ci ilin əvvəllərində erməni-müsəlman qırğınının
yaranmasına şərait yaradır. Amma qazdığı quyuya ilk olaraq özü düşür. Qırğını
törədən qubernator Nakaşidzeni öldürdülər.
Qonağa evini verən, süfrəsinin başında oturdan, qonaqpərvər, humanist
azərbaycanlılar yerini bilməyən "qonağı” yerində oturtmağı da bacarırlar!
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist
