Azərbaycan ordusu və diplomatiyasının şanlı tarixi - Fotolar
Azərbaycan tarixində iz qoymuş tanınmış soyadlardan
biri də Rüstəmbəyovlardır. Azərbaycanın
istiqlalını bəyan etmiş Azərbaycan Milli Şurasının ilk tarixi iclasında iştirak etmiş tanınmış
ictimai-siyasi xadimlərdən biri də Şəfi bəy Rüstəmbəyov olmuşdur. Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü, jurnalist,
hüquqşünas, Daxili İşlər Nazirinin müavini, Himayəetmə Nazirliyinin qaçqınların işləri üzrə baş müvəkkili, rus dilində nəşr edilən
"Azərbaycan” qəzetinin redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəyov, eləcə də ayrı-ayrı
vaxtlarda müxtəlif vəzifələrdə, o cümlədən hökumətin qərarı ilə Azərbaycanın
Kuban, Krım, Don hökumətləri nəzdində diplomatik nümayəndəsi, Kubandan Bakıya
qayıtdıqdan sonra isə Cümhuriyyət hökumətinin qərarı ilə Ticarət, sənaye və ərzaq
nazirinin müavini işləmiş, Azərbaycan sovetləşdirildikdən sonrakı
dövrlərdə, o cümlədən, 1922-ci il
martın 12-də Zaqafqaziya Sosialist
Federativ Sovet Respublikası yaradıldıqdan sonra Zaqafqaziya
dövlət ticarəti kollegiyasının üzvü, həbsindən əvvəl Zaqafqaziya dəmir yolunda səhiyyə şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmış Cəfər
bəy Rüstəmbəyov bu soyadın tanınmış
nümayəndələrindəndir. Əvvəlki dövrlərdə işıq üzü görmüş kütləvi
nəşrlərdə və ensiklopediyalarda yuxarıda adı çəkilən şəxslər haqqında məlum səbəblər
ucbatından kifayət qədər məlumatlar dərc edilmədiyindən, onlar haqqında bilgilər demək olar ki, yox səviyyəsində
olmuşdur. Yalnız 1991-ci ildə, Azərbaycan
Respublikası yenidən öz müstəqilliyini əldə edərək, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini özünün varisi
elan etdikdən sonra həmin dövrün tarixi geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilərək, öyrənilməyə
başlandı. Artıq işıq üzü görmüş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasında
və digər elmi-kütləvi nəşrlərdə Cümhuriyyətin bir çox ictimai-siyasi və dövlət xadimləri
və onların silahdaşları haqqında ətraflı
məlumatlar dərc edilmişdir. Hazırkı dövrün
kütləvi nəşrlərində Şəfi bəy Rüstəmbəyovun həyat və fəaliyyəti haqqında müəyyən həcmdə məlumatlar dərc
edilmiş olsa da, onun böyük qardaşı Cəfər bəy Rüstəmbəyov haqqında hər hansı bir
məlumat demək olar ki, dərc edilməmiş və yaxud dərc edilmiş məlumatlar
olduqca qısa və natamam olmuşdur.
Tariximizin hər bir səhifəsinə dərin hörmət
və ehtiramla yanaşaraq, arxiv sənəd
və materialları, həmin dövrün mətbuatı və
digər mənbələr əsasında, Cəfər bəy Rüstəmbəyov
haqqında hazırladığım məqaləni hörmətli oxucularımızın diqqətinə çatdırıram.
Denikinə qarşı
çıxır
Cəfər bəy Rüstəmbəyov 1884-cü ilin sentyabrında
dünyaya gəlmiş və Gəncə quberniyasının Ərəş qəzasının Mamaylı kəndində qeydə
alınmışdır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivinin f.1775, "Azərbaycan SSR
Ali İnqilabi Tribunal” adlı fondunda digər sənədlərlə yanaşı, 1920-ci il, avqustun
14-də Cəfər bəy Rüstəmbəyovun adına tərtib edilmiş 692№-li həbs vərəqi və 35№-li həbs anketi qorunub saxlanılır. Həmin
sənədlərdə Rüstəmbəyovun Nuxa Fövqəladə Komissiyası tərəfindən həbs edildiyi,
36 yaşında, ali təhsilli həkim, evli, həkimlər ittifaqına üzv olduğu və həbsindən
əvvəl isə Bakı şəhərində Parapet-12 ünvanında ( indiki Nizami-Fəvvarələr
meydanı-müəl.) yaşadığı haqqında məlumatlar qeyd edilmişdir. Cəfər bəy ali təhsilini
1910-u ildə Xarkov Universitetində başa
vuraraq, həkim peşəsinə yiyələnmişdir.
O, 1905-1910-cu illərdə eser
(sosialist-revolyusiner) partiyasının
üzvü olmuş, 1911-ci ildə hərbi həkim kimi
səfərbər edilmişdir. Cəfər bəy Rüstəmbəyov I Cahan müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar xidmətə çağırılmış, əvvəlcə 58-ci piyada
polkunda, sonra isə 1917-ci ilə qədər lazaretdə (hərbi xəstəxanada) həkim işləmişdir.
O, 1917-ci ildən 18 fevral 1918-ci ilədək
Krımda şəhər lazaretində həkim vəzifəsində çalışmışdır.
Rüstəmbəyov
"Əksinqilab, spekulyasiya, sabotaj
və vəzifə cinayətləri ilə mübarizə” üzrə Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasında
yazdığı izahatnamədə qeyd edir ki, Almanlar 1919-cu ilin yanvarında Krımı tərk etdikdən sonra
Denikinin qoşunları dərhal oranı zəbt edərək, səfərbərlik elan
etmişdir. Denikinin basqınlarından sonra Rüstəmbəyov da daxil olmaqla, Krımın
müsəlman ziyalıları könüllülər ordusuna və
onun elan etdiyi səfərbərliyə
qarşı təşviqata başlamışdılar. Krımın müsəlman ziyalıları Könüllülər ordusuna
qarşı apardıqları təşviqata görə, Denikin
casuslarının yoxlanışlarına məruz qalmış, onlardan bəziləri
saxlanılaraq aradan götürülmüş, bəziləri
isə Krımdan qaçmağa nail olmuşdular. Cəfər bəy Krımdan Bakıya gəlmişdir. Bakıya
qayıtdıqdan sonra buradakı tanışları onu, Azərbaycanın xeyrinə olaraq Krım hökuməti nəzdində Azərbaycanın nümayəndəliyi vəzifəsini qəbul etməyə vadar etmişlər.
Rüstəmbəyov AzFK-dakı
ifadəsində həmçinin qeyd edirdi ki, onun
Kubandakı rolu Azərbaycan vətəndaşlarının
Denikinin elan etdiyi səfərbərlikdən
azad olunması üçün onlara şəxsiyyət
vəsiqələrinin verilməsindən və
Kuban kazaklarının dağıstanlılara
qarşı göndərilməsi ilə bağlı Kuban hökumətinə yazılı və şifahi etirazların
göndərilməsindən ibarət olmuşdur. Lakin onun ifadəsində həmçinin təəssüflə
qeyd edilirdi ki, etirazlarım səhradakı tənha insanın
eşidilməyən, cavabsız çağırışlarına bənzəyirdi.
Çünki oradakı operativ hissəyə Denikinin
qərargahı rəhbərlik edirdi
və o, Dağıstan və Azərbaycana ədavətlə yanaşırdı”.
Kuban və Krımda diplomatik nümayəndə və ticarət müvəkkili kimi
Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti mürəkkəb tarixi bir şəraitdə, keçmiş Rusiya İmperiyasının
dağıntıları içərisindən yaradılmışdır. Həmin dövrdə təkcə Azərbaycan deyil,
bütün Qafqaz bölgəsi həm böyük dövlətlərin, həm də Rusiyada hakimiyyət uğrunda amansız vətəndaş müharibəsi aparan nəhəng
siyasi qruplaşmaların - bir tərəfdən Kolçak və Denikin
qoşunları, digər tərəfdən isə sovet hökumətinin maraqlarının qarışdığı meydana çevrilmişdir. Belə bir mürəkkəb tarixi şəraitdə
istiqlaliyyətini yenicə elan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı təhlükə ilk
növbədə şimaldan gözlənilirdi. Azərbaycan şimal-qərbdən Kolçak və Denikinin "könüllülər ordusu”nun,
şimal-şərqdən isə Rusiya bolşeviklərinin təcavüzü
təhlükəsi qarşısında dayanmışdı.
Mövcud vəziyyətin çətinliyi həm də
onunla izah olunurdu
ki, hər iki qüvvə - istər Sovet hökuməti, istərsə də Kolçak və Denikinin "
könüllülər ordusu” bir-birinə qarşı apardıqları mübarizədə Azərbaycanı
müttəfiq qismində özünə
tərəf kimi çəkməyə cəhd göstərirdilər. Bununla bağlı 15 fevral
1919-cu il tarixli "Azərbaycan” qəzetində qeyd edilirdi: ”...
keçmiş Rusiya imperiyasında
öz müqəddəratlarını təyin etmiş
xalqların işləri ya bolşeviklərlə, ya da "könüllülər ordusu” ilə olurdu”. Lakin istər " könüllülər
ordusu”, istərsə də bolşevizm rəhbərliyi bir qayda olaraq, yeni yaranmış müstəqil dövlətləri
aşkar surətdə yıxmağa cəhd göstərirdilər. Bu səbəbdən də, öz istiqlaliyyətini təyin
etmiş xalqlar dövlət quruculuğunda heç
bir halda bolşevik Rusiyasına arxalana bilmirdilər. Denikinin "könüllülər
ordusu”na gəlincə isə yarandığı ilk andan açıq- aşkar monarxiya rənginə
boyanmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rusiyanın
daxili işlərinə qarışmayaraq,
oradakı vətəndaş müharibəsinə münasibətdə neytral mövqedə dayandı.
İstiqlalını yenicə bəyan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Rusiyadakı vətəndaş
müharibəsinə neytral mövqe nümayiş
etdirməsi heç də onun özünü təcrid etməsi demək deyildi. Azərbaycanın 1-ci
hökumət kabinetinin sədri F.X.Xoyski 1918-ci ilin dekabrında Parlamentin iclasındakı çıxışında qeyd
edirdi: "Azərbaycan istiqlaliyyəti ondan ibarət
deyil ki, özümüzlə özgə dövlətlər arasında bir divar yapaq. Aşkardır ki,
müstəqil Azərbaycan hökuməti özgə dövlətlər
ilə rabitəyə girməyə çalışacaqdır. Bu rabitə əvvəlcə qonşu Rusiyada təşkil
olunan məmləkətlər və Rusiyanın özü ilə
də olacaqdır. Özgə məmləkətlər ilə olacaq rabitə bir tək hökumətin vəzifəsi
olmayıb, sizin qüvvəniz və göstərdiyiniz yol ilə hasil olacaqdır. Bu
istiqlaliyyətin hamımız üçün əziz və sevgili olduğuna əminiz”.
Azərbaycan hökumətinin
1918-ci il 23 oktyabr tarixli qərarı ilə Krım hökuməti nəzdində diplomatik
nümayəndəliyin təşkil edilməsi xarici işlər nazirinə tapşırılmışdı. Həmin tapşırıq yerinə
yetirildikdən sonra Nazirlər
Şurasının sədri və xarici işlər naziri
F.X. Xoyskinin 1919-cu il
aprelin 3-də imzaladığı əmrlə Cəfər bəy Rüstəmbəyov martın 19-dan etibarən ayda 4 min rubl məvaciblə Azərbaycanın Kubanda
diplomatik nümayəndəsi təyin edilmiş və ona yol xərcləri üçün təhtəlhesab 50 min rubl
ayrılmışdır.
Rüstəmbəyovun hökumətin qərarı ilə Azərbaycan
Respublikasının Kuban və Krımda diplomatik nümayəndə və ticarət müvəkkili təyin
edilməsi haqqında məlumat 23 mart 1919-cu il tarixli 61№-li "Azərbaycan” qəzetində də dərc edilmişdir. Qeyd edirik ki, "Könüllülər ordusu”nun
müstəqil Azərbaycan
Respublikasına qarşı təcavüzündən
qorunmasında və Qafqazda baş verə biləcək
qırğın və yanğının qarşısının
alınmasında Azərbaycan hökumətinin, onun ordusunun və
diplomatiyasının böyük rolu və
xidməti olmuşdur. Bu sahədə Azərbaycanın
Kuban, Krım və Don hökumətləri nəzdindəki
diplomatik nümayəndəsi Cəfər bəy Rüstəmbəyovun
rolu və xidməti də danılmazdır.
Denikinlə
ermənilər arasında gizli saziş
1919-cu ilin əvvəllərində " könüllülər
ordusu” Şimali Qafqazda bir sıra qələbələrə
nail oldu və general Denikin Dondan
Vladiqafqazadək ərazidə rus ordu
komandanlığını qəbul etdi.
1919-сu il, fevralın 11-də general
Denikin Vladiqafqazı və Qroznını
zəbt etdi, martın əvvəllərində isə Simali
Qafqaz Dağlı Respublikasının hüdudlarına soxularaq, bu respublikanın hökumətinə
hakimiyyətdən və
respublikanın işlərini idarə
etməkdən imtina etməsini təklif etdi. Denikin
qoşunlarının 1919-cu ilin əvvəllərindən başlayaraq Şimali Qafqaza
etdikləri basqınlar Azərbaycan Respublikasının ciddi narahatlığına səbəb olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının nazirlər şurasının sədri və xarici işlər naziri F.X. Xoyskinin 1919-cu il martın 6-da müttəfiqlər
qoşunlarının Bakıdakı baş komandanı general Tomsona göndərdiyi
notada qırğının və bütün Qafqazı
bürüyə biləcək yanğının qarşısını almaq
məqsədilə Denikin ordusunun Qafqaz Dağlı respublikasına qarşı törətdikləri təcavüzün dərhal dayandırılması və denikinçilərin həmin
respublikanın hüdudlarından çıxarılması üçün qəti tədbirlərin görülməsi
xahiş edilirdi. Lakin hökumətin təqdim
etdiyi notaya rəğmən, Antanta qoşunlarının Bakıdakı baş komandanlığı tərəfindən
Denikin ordusunun Dağlı Respublikasının ərazisindən
çıxarılması istiqamətində hər hansı bir
tədbir görülmədi. Tarixi mənbələr təsdiq
edir ki, Antanta dövlətləri istər ağqvardiyaçıların, istərsə də müstəqilliyini yeni
elan etmiş dövlətlərin
hökumətləri ilə əlaqələrini kəsməyərək,
hər iki tərəfi özündən asılı
vəziyyətdə saxlamağa və həmin
vəziyyətdən özlərinin maraqlarına uyğun istifadə
etməyə çalışırdılar. 1918-ci ilin
noyabrında və 1919-cu ilin aprel
ayında keçirilmiş Zaqafqaziya konfransında bir çox məsələlərə
yanaşı, Denikin təhlükəsi məsələsi də müzakirə
edilmişdi. Şimaldan gələn təhlükə Azərbaycan və Gürcüstan
Respublikalarını eyni səviyyədə narahat
etdiyi üçün konfransda onlar bu məsələdə həmrəy olduqlarını bildirdilər.
Konfransda iştirak edən erməni nümayəndələri isə Denikinin könüllərinə öz münasibətlərini birbaşa bildirməkdən çəkindilər.
Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, Azərbaycan və Gürcüstandan fərqli
olaraq, Ararat Respublikasının Denikin təhlükəsi
ilə bağlı öz planları olmuşdur. Bu
planların böyük bir qismi İ.Şaxdinin 1931-ci ildə Tiflisdə çap edilmiş
"Daşnaksutyun Qafqazda rus
ağqvardiyaçılarının və ingilis komandanlığının
xidmətində” kitabında öz əksini tapmışdır. Həmin kitabda sənədlərə
istinadən göstərilir ki, Könüllü ordu ilə
Ermənistan hökuməti arasında gizli saziş mövcud idi. Həmin sazişə görə, Denikin
ordusu Azərbaycana və Gürcüstana hücum
etdiyi zaman Ermənistan ağqvardiyaçılara köməklik göstərməli idi. Könüllü ordu isə öz növbəsində, Şimaldan
bu respublikalara hücum etdiyi zaman Ermənistanın Azərbaycana
və Gürcüstana olan ərazi
iddialarını silah yolu ilə həll etmək
üçün ermənilərə əlverişli şərait
yaratmalı idi. Arxiv sənədləri təsdiq
edir ki,"Könüllülər ordusunun” vəzifəli şəxsləri və ermənilər
açıq-aşkar bəyan edirdilər ki,
Ermənistan və onun ordusu Azərbaycanla mübarizədə "Könüllülər ordusunun”
avanqardıdır. Denikinin Azərbaycanı və Gürcüstanı blokadaya aldığı vaxtlarda Ermənistan
Novorossiysk və Batumi vasitəsilə özlərinə çörək gətirirdi. Bundan əlavə, rus hərbi
gəmisi erməniləri hərbi mərmi və güllələrlə təmin edir, Ermənistan isə
öz növbəsində həmin
hərbi sursatı ilk növbədə Azərbaycan və Gürcüstana qarşı yönəldirdi. Həmin
dövrdə ermənilərin Qarabağda və Zəngəzurda göstərdikləri misli görünməmiş
azğınlıqlar bunu bir daha təsdiq edirdi.
Azərbaycan tarixində iz qoymuş tanınmış soyadlardan
biri də Rüstəmbəyovlardır. Azərbaycanın istiqlalını
bəyan etmiş Azərbaycan Milli Şurasının ilk
tarixi iclasında iştirak etmiş tanınmış ictimai-siyasi xadimlərdən biri
də Şəfi bəy Rüstəmbəyov olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin
üzvü, jurnalist, hüquqşünas, Daxili İşlər
Nazirinin müavini, Himayəetmə Nazirliyinin
qaçqınların işləri üzrə baş müvəkkili,
rus dilində nəşr edilən "Azərbaycan” qəzetinin redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəyov,
eləcə də ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif vəzifələrdə, o cümlədən hökumətin qərarı
ilə Azərbaycanın Kuban, Krım, Don hökumətləri nəzdində diplomatik nümayəndəsi,
Kubandan Bakıya qayıtdıqdan sonra isə Cümhuriyyət hökumətinin qərarı ilə Ticarət,
sənaye və ərzaq nazirinin müavini işləmiş, Azərbaycan sovetləşdirildikdən sonrakı
dövrlərdə, o cümlədən, 1922-ci il
martın 12-də Zaqafqaziya Sosialist
Federativ Sovet Respublikası yaradıldıqdan sonra Zaqafqaziya
dövlət ticarəti kollegiyasının üzvü, həbsindən əvvəl Zaqafqaziya dəmir yolunda səhiyyə şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmış Cəfər
bəy Rüstəmbəyov bu soyadın tanınmış
nümayəndələrindəndir. Əvvəlki dövrlərdə işıq üzü görmüş kütləvi
nəşrlərdə və ensiklopediyalarda yuxarıda adı çəkilən şəxslər haqqında məlum səbəblər
ucbatından kifayət qədər məlumatlar dərc edilmədiyindən, onlar haqqında bilgilər demək olar ki, yox səviyyəsində
olmuşdur. Yalnız 1991-ci ildə, Azərbaycan
Respublikası yenidən öz müstəqilliyini əldə edərək, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini özünün varisi
elan etdikdən sonra həmin dövrün tarixi geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilərək, öyrənilməyə
başlandı. Artıq işıq üzü görmüş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasında
və digər elmi-kütləvi nəşrlərdə Cümhuriyyətin bir çox ictimai-siyasi və dövlət xadimləri
və onların silahdaşları haqqında ətraflı
məlumatlar dərc edilmişdir. Hazırkı dövrün
kütləvi nəşrlərində Şəfi bəy Rüstəmbəyovun həyat və fəaliyyəti haqqında müəyyən həcmdə məlumatlar dərc
edilmiş olsa da, onun böyük qardaşı Cəfər bəy Rüstəmbəyov haqqında hər hansı bir
məlumat demək olar ki, dərc edilməmiş və yaxud dərc edilmiş məlumatlar
olduqca qısa və natamam olmuşdur.
Tariximizin hər bir səhifəsinə dərin hörmət
və ehtiramla yanaşaraq, arxiv sənəd
və materialları, həmin dövrün mətbuatı və
digər mənbələr əsasında, Cəfər bəy Rüstəmbəyov
haqqında hazırladığım məqaləni hörmətli oxucularımızın diqqətinə çatdırıram.
Azərbaycanın
maraqlarını qətiyyətlə qoruyub
Denikin ordusu 1919-cu ilin
may ayına Petrovsk və Dərbənd də daxil
olmaqla, demək olar ki, bütün Şimali Qafqazı zəbt edərək Azərbaycan
Respublikasının sərhədlərinə daha da yaxınlaşdı. Azərbaycan real təhlükə qarşısında qaldı. Yaranmış vəziyyəti müzakirə etmək üçün Azərbaycan parlamentinin 26 may və 5 iyun 1919-cu
il tarixdə fövqəladə iclasları
keçirildi. Parlamentin 26 may
tarixli iclasındakı çıxışında M.Ə.Rəsulzadə qeyd etdi ki, son
zamanlar Azərbaycan əhalisinin
həyəcanlı vəziyyətdə
olmasının səbəbi "könüllər
ordusu”nun Petrovsk və Dərbəndi zəbt
etməsidir: "Müstəqilliyimizin
müdafiə edilməsinin vacibliyi
aşkardır. Dağıstan Azərbaycanın qapısıdır və orda oturan düşmənlər Azərbaycanın
və bütün yeni yaranmış dövlətlərin düşmənləridir...Ona görə də biz hökumətə sual ilə
müraciət edirik ki, bizim
müstəqilliyimizin qorunması üçün
hansı tədbirlər görülmüşdü?”
Parlamentin 5 iyun tarixli
iclasında Nazirlər Sovetinin sədri Nəsib bəy Yusifbəyov bildirmişdi ki, "könüllülər ordusu”nun Azərbaycanın müstəqilliyinə baxışı
respublikamız üçün qəbuledilməzdir. O, həmçinin ingilis qüvvələrinin
Qafqazdakı komandanı general Q.N. Kori
ilə görüşdüyünü bildirərək, qeyd
etmişdi ki, Dağlı Respublikasında törədilən
hadisələrdən sonra Azərbaycan artıq ona
edilən vədlərə deyil, yalnız öz qüvvəsinə
inanır: "Biz ingilis komandanlığından çoxlu vədlər
almışıq, lakin təkrar edirəm ki,
verilən vədlər heç də həmişə özünü
doğrultmamışdır, ona görə də rifahımızı
vədlər üzərində qurmağa
bizim heç bir əsasımız
yoxdur. Qonşuya ümid olan şamsız
qalar. Yeganə etibarlı ümidimiz öz qüvvəmizdir
və istənilən düşmənin
kobud çağırışını bu qüvvəyə
arxalanaraq qarşılamalıyıq. Düşmənlərimizin iştahası
hədsiz, niyyətləri isə məkrlidir”.
Parlamentin həmin iclasında "Müsavat” və sosialistlər fraksiyalarından daxil olmuş ümumi qətnamədə
qeyd edilirdi: "Denikin təhlükəsi
haqqında hökumət başçısının məruzəsini dinlədikdən sonra Azərbaycan Parlamenti uca səslə bildirir
ki, Denikinin bizim
dövlətçiliyimizə qarşı niyyəti köhnə
çar generallarının kiçik
xalqların məhkum edilməsinə və
azadlıqsevən demokratiyanın məhvinə
yönəlmiş imperialist cəhdlərinin
nəticəsidir, ona görə də qərara alınır: dövlətin müdafiəsi məqsədi ilə hazırkı hökumətin
tərkibindən xüsusi orqan ayrılsın və ona müdafiə sahəsində təcili tədbirlərin görülməsi: ümumi səfərbərliyin
elan edilməsi, ölkədə və yaxud onun ayrı-ayrı bölgələrində fövqəladə
hərbi və yaxud mühasirə vəziyyətinin
elan edilməsi, qüvvədə olan qanunların müvəqqəti ləğvi və yaxud dəyişdirilməsi,
könüllü dəstələrin yaradılması, qeyri-məhdud
kreditlərin təltəlhesab xərclənməsi üzrə
müstəsna səlahiyyətlər verilsin”. 1919-cu
il, iyunun 9-da Cümhuriyyət hökumətin
qərarı ilə tərkibi baş nazir Nəsib
bəy Yusifbəyov, hərbi nazir S.S.Mehmandarov, xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov, rabitə
yolları naziri X. Məlik-Aslanov və əmək
naziri A.Səfikürdski daxil olmaqla, beş nəfərdən ibarət Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Ölkədə ümumi səfərbərliyin, hərbi-müdafiə vəziyyətinin elan
edilməsi və müdafiə
üzrə fövqəladə tədbirlərin görülməsi
hüququ həmin Komitəyə
verildi. Digər tərəfdən, hökumət hərbi
qoşunların Dağıstan cəbhəsinə
doğru çəkilməsinə qərar verdi. Azərbaycanın səsinə
qonşu Gürcüstan da səs
verdi. Denikinin müharibə təhlükəsinə qarşı Gürcüstanla hərbi konvensiya bağlamaq məqsədi ilə Azərbaycanın
hökumət başçısı N.b.Yusifbəyov və hərbi
nazir S.b.Mehmandarov Bakıdan Tiflisə yola düşdülər. 1919-cu il iyunun
16-da Tiflisdə Azərbaycan və Gürcüstan Respublikaları arasında hərbi-müdafiə müqaviləsi imzalandı. Qeyd edək ki, Zaqafqaziya
konfransı tərəfindən, müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə təhlükə yarandığı vaxt birgə mübarizə aparmaq üçün üç respublikanın hərbi-müdafiə ittifaqı
yaradılması ilə bağlı təklif irəli sürüləndə Azərbaycan və Gürcüstan bu təklifi
qəbul edərək, müqaviləni imzaladılar. Ermənistan isə bundan imtina etdi. Bunun
səbəbi "könüllülər ordusu ilə Ermənistan arasındakı gizli sazişin mövcudluğu
idi.
Azərbaycan respublikasının Cənubi Rusiya
silahlı qüvvələrinin komandanlığı ilə rəsmi münasibətləri yox idi. Denikinin Bakıdakı nümayəndəsi polkovnik Lazarev ingilis komandanlığı nəzdində, Azərbaycanın
Yekaterinodardakı nümayəndəsi Cəfər bəy Rüstəmbəyov isə Kuban hökuməti nəzdində
fəaliyyət göstərmişdi. C.b.Rüstəmbəyov tutduğu həmin vəzifədə Azərbaycanın təhlükəsizliyinin
təmin edilməsində və Denikinlə bağlı mümkün ola biləcək toqquşmanın
və yaxud münaqişənin
qarşısının alınmasında böyük
rolu olmuşdur C.b.Rüstəmbəyov "könüllülər ordusu”nun
Azərbaycanla qarşılıqlı münasibətləri
məsələləri ilə bağlı dəfələrlə
Denikinin komandanlığı nəzdindəki
Britaniya hərbi missiyasının
başçısı, general Briqqslə, həmçinin
Cənubi Rusiya hərbi qüvvələrinin ali baş
komandanı general Denikinlə görüşmüşdür.
O, keçirdiyi bütün görüşlərdə Azərbaycanın maraqlarını qətiyyətlə qorumağa
çalışmış və vəzifəsinin öhdəsindən lazımınca gəlmişdir.
Ağqvardiyaçılar
tərəfindən həbs olunma
təhlükəsi
Cəfər bəy 1919-cu il, iyunun
7-də Yekaterinodar şəhərindən Azərbaycanın
xarici işlər naziri M.Y. Cəfərova
göndərdiyi 105№-li məktubda həmin
görüşlər haqqında ətraflı məlumat
təqdim etmişdir. "Könüllülər ordusu”nun
komandanlığı ilə diplomatik münasibətlərin təyin edilməsinə dair
hökumətin mənfi münasibətini və neytral
mövqeyini saxlamaq haqqında xarici işlər
nazirinin müavini Adil xan
Ziyadxanovun Azərbaycanın Kubandakı nümayəndəsi
C.b. Rüstəmbəyova göndərdiyi 26
iyun 1919-cu il tarixli 1846 №-li təcili
diplomatik məlumatda (depeşada)
qeyd edilirdi: "Rusiyanın düzəngahında
mübarizə aparan qüvvələrə münasibətdə
bizim tutduğumuz bitərəfliyin gözlənilməsi mövqeyi doğrudur. "Könüllülər ordusu” ilə Azərbaycan arasında diplomatik nümayəndəliklərin mübadiləsi məsələsi hökumət
tərəfindən mənfi olaraq həll edilmiş, lakin
eyni zamanda, "könüllülər ordusu”nun komandanlığı ilə müxtəlif məsələlər üzrə danışıqların aparılmasına ehtiyac
olduğu hallarda, belə danışıqların aparılmasının əleyhinə deyilik. Eləcə
də "könüllülər
ordusu” lazımi hallarda Azərbaycan
hökuməti ilə danışıqların aparılmasını ingilis komandanlığı
nəzdindəki nümayəndəsinə - general Lazarevə həvalə
edə bilər”.
24 sentyabr 1919-cu il tarixli "Azərbaycan” qəzetində dərc
olunmuş məlumatda bildirilirdi ki, Azərbaycan Respublikasının Kuban və Don hökumətləri nəzdindəki diplomatik nümayəndəsi C.b.Rüstəmbəyov Azərbaycanın
maraqlarını müdafiə etmək üçün Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələrinin ali
baş komandanlığında Azərbaycan
Respublikasının nümayəndəsi təyin edilir. Denikin bolşeviklərə qarşı
apardığı mübarizədə nə Azərbaycanı, nə də
Gürcüstanı müttəfiq qismində özünə tərəf çəkməyə nail ola bilmədi. Buna cavab olaraq Denikin
1919-cu il, noyabrın 19-da Zaqafqaziyanın iqtisadi blokadaya alınması haqqında əmr
imzaladı. Bu addımı general Denikinin
diplomatik təzyiqinin sonluğu kimi qiymətləndirmək də mümkündür.
Denikinin Azərbaycana və Gürcüstana
qarşı elan etdiyi iqtisadi blokada nəticəsiz
qaldı. Denikin nə hərbi-siyasi yolla, nədə ki, iqtisadi blokada metodu ilə həmin dövlətləri istila edə bilmədi. C.b.Rüstəmbəy ağqvardiyaçılar tərəfindən həbs
olunma təhlükəsi qarşısında
qaldığı üçün 1919-cu ilin noyabrın
sonlarında Novorossiysk vasitəsilə
Bakıya qayıtmalı oldu.
C.b.Rüstəmbəyovun Fövqəladə Komissiyada
yazdığı izahatnaməsində qeyd edirdi
ki, o, 1920-ci ilin fevralında ticarət, sənaye və ərzaq naziri M.H.Hacinskinin təklifi ilə həmin
nazirlikdə nazir müavini təyin
edilmişdir. Arxiv sənəd materiallarının
araşdırılması zamanı müəyyən edilmişdir ki, həqiqətən də C.b. Rüstəmbəyov hökumətin 11 fevral 1920-ci il tarixli qərarı
ilə ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin
müavini vəzifəsinə təyin edilmişdir. Həmin məlumat Cümhuriyyət hökumətinin
rəsmi mətbu orqanı olan 18 fevral 1920-ci il tarixli 12№-li "Вестник
Правительства Азербайджанской Республики” qəzetində dərc edilmişdir.
1924-cü ildə Azərbaycan Milli Mərkəzini yaradıblar
1920-ci ilin
əvvəllərində Rusiyada gedən vətəndaş
müharibəsinin bütün cəbhələrində köklü
dəyişikliklər baş verdi. Yanvar
ayında Krasnoyarskda Kolçakın 60 minlik
ordusu təslim oldu. Sovet ordusu
yanvarın 2-də Tsaritsanı, 8-də isə Rostovu
ələ keçirərək Cənub cəbhəsində Denikinin
qoşunlarını sıxışdırmağa nail
oldu. Yuxarıda adı çəkilən generalların
bolşeviklərə qalib gələ bilməyəcəyi artıq açıq-aşkar bəlli
idi. Lakin qonşu Rusiyada vətəndaş
müharibəsi hələ davam edirdi. Oradakı qeyri-stabil vəziyyət yenə Azərbaycan hökumətini narahat
edirdi. Həmin vaxtlar "Azərbaycan ”qəzetində qeyd edilirdi: "Biz çox məmnun
olardıq ki, tezliklə Rusiyada hüquq qaydası hökm sürsün, lakin elə hüquq qaydası ki, bizim üzərimizə nə ağ, nə
qırmızı, də ki, qara at üzərində işğalçı
göndərməsin”.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra C.b. Rüstəmbəyov sovet hakimiyyətinə qarsı
millətçi əhval-ruhiyyəli ziyalıların bazası əsasında 1924-cü ildə yaranmış Azərbaycan
Milli Mərkəzinin üzvü olmuşdur. Həmin Mərkəzə türk ziyalıları, o cümlədən Müsavat hökumətinin
üzvləri, keçmiş nazirlər və əksinqilabi müsavat və ittihad partiyasının
nümayəndələri rəhbərlik edirdilər. Milli Mərkəzin əsas məqsədi sovet hakimiyyətini yıxaraq, müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasını yaratmaq olmuşdur. 1931-ci il, 5 sentyabr
tarixdə Azərbaycan milli mərkəzinin 53 nəfər üzvünə qarşı ittiham irəli sürülmüşdür.
Azərbaycan milli mərkəzinin üzvlərinin,
o cümlədən C.b. Rüstəmbəyovun çox acı
taleyi olmuşdur. Onların bəziləri güllələnmiş, bəziləri həbs olunmuş, bəziləri
isə doğma yurd-yuvalarından sürgün edilərək
məşəqqətli həyat tərzi
keçirmişlər. Cümhuriyyət dövrünün bir sıra tanınmış ictimai-siyasi xadimləri kimi C.b.Rüstəmbəyov da qırmızı terrorun
qurbanı olaraq, 1938-ci ildə vəfat
etmişdir.
Rafiq Səfərov
Azərbaycan
Respublikası Milli Arxiv idarəsininBaş məsləhətçisi