Azərbaycan onun sərgi salonudur
Ziyadxan Əliyev:
"Elə adamlar da var ki, aldığı rəsmə sənət əsəri kimi yox, müəyyən qədər pul
kimi baxırlar”
Elə insanlar var
ki, onlar əsl sənət adamlarından yazmağı, istedadlı insanları unutmamağı,
xalqın mənəvi yatırına çevrilmiş şəxsiyyətlərini daim diqqətdə saxlamağı
özlərinə əqidə, amal borcu hesab edirlər. Onların gördüyü işlərin miqyası,
əhatəsi o qədər genişdir ki, mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, fəaliyyətləri
dövründə bir elmi mərkəz həcmində işlərə imza atıblar. Belə şəxslərdən biri də
rəssamlığımızı dünəni və bu günü ilə tanıtdırmaq üçün, bioqrafik əsərlər,
kitablar yazan, Rəssamlıq Akademiyasında dərs deyən Ziyadxan Əliyevdir.
Ziyadxan müəllim sənət dünyamızın, rəssamlığımızın çox sirlərinə,
dərinliklərinə bələd bir insandır. Onun zövqü, tükənməz araşdırıcılığı,
haqqında yazdığı obyektə sənətin həqiqi meyarları ilə yanaşımı, Ziyadxan
Əliyevi çoxlarının sevimlisinə çevirib. Sənətşünaslarımız çoxdur, ancaq
rəssamlığımızın gündəmini müəyyənləşdirən az adam var. Ziyadxan müəllim
rəssamlıqla mətbuatın, oxucuların arasında canlı bir körpüdür.
Dəfələrlə
söhbətlərimizdə hiss etmişəm ki, rəsm sənətimizin araşdırılmamış yönləri
haqqında tədqiqatların az olması, yaxud olmamağı onu yandırıb-yaxır, ürəyini
əridir. Gücü, imkanı daxilində çalışır ki, yazsın, bildiklərini gələcəyə
çatdırsın, ancaq bütün böyük düşünən insanlar kimi onun da vaxtı,
yazıb-yaratmaq eşqi ilə fiziki imkanları bərabər deyil. Bu cür "institut
insanlar”ın varlığını duymaq insana güc-qüvvət verir.
Ziyadxan
müəllimin həm də böyük rəsm kolleksiyası var. Azərbaycanın say-seçmə rəssamları
ona müxtəlif işlərini bağışlayıblar. Ziyadxan müəllim üçün o sənət əsərlərinin
qiyməti böyükdür. Əlbəttə, onlar adi əşyalar deyil, ancaq maddi mənada əşyalardılar
və Ziyadxan müəllimin ömrünün qızıl illəri onların sənət fəlsəfəsini öyrənməyə,
haqlarında yazmağa, tələbələrinə aşılamağa gedib. Bu baxımdan, Z.Əliyevin
həyatında sənətə aid əşyaların müstəsna yeri var. "Əşyaların taleyi”
layihəmizin budəfəki qonağı, Əməkdar İncəsənət xadimi, sənətşünas Ziyadxan
Əliyevdir.
– Əşyalar, onların mahiyyəti, ötəriliyi,
yaxud qalıcılığı sizin qavramınızda, dərkinizdə hansı özəl mənanı ifadə edir?
– Çox qədim
zamanlardan insanlar əşyalara münasibətdə bir-birindən fərqləniblər, bir adamın
belə ayrı-ayrı əşyalara münasibəti fərqli olub. Adi məişət əşyalarından tutmuş
qiymətli zinət əşyalarına kimi. Zaman keçdikcə bu cansızlar həyatımızın bir
hissəsinə çevriliblər, bizə əziz olublar. Hətta elə əşyalar var ki, onları həmişə
özümüzlə gəzdiririk, yaxud evə qayıdanda o əşyanı görüb sevinirik, onunla
yenidən təmasda olmaqdan məmnunluq duyuruq. Mən də belə başa düşürəm ki, hər
bir əşyanın öz həyatı var. Beləliklə, hər hansı bir əşya insanın həyatına
zənginlik bəxş edə bilir. Elə əşya var ki, onun otaqda olması, ümumilikdə evin
aurasına müsbət təsir göstərir. Məsələn, götürək otaqda divara vurulmuş maraqlı
bir portreti, biz ona saatlarla baxıb düşünə bilərik ki, rəssam burada nə demək
istəyib, yaxud bu təbəssümün altında hansı sirli mətləblər gizlənir? Əşyalar insanı müəyyən qədər duyğulandırır,
keçmişə aparır. Tutalım, bir əşyanı uşaq vaxtı bizə alıblar, indi nəyisə
axtaranda evin bir guşəsindən uşaqlığının həmin xatirəsi çıxır, qəribədir, elə
deyilmi?!
– Bu gün
sizin üçün əhəmiyyətli olan dörd əşya haqqında danışacağıq. Niyə məhz bu dörd
əşyadan danışmaq istədiniz? Onların sizin üçün müstəsnalığı nədədir?
– Onlar mənə görə
təsviri sənət məkanının nəhəngləri ilə bağlıdır. İlk növbədə Səttar
Bəlulzadənin mənə bağışladığı əsərdən danışaq. Mən hələ Əzim Əzimzadə adına
Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində oxuyanda onunla tanışlığımız başladı,
belə deyək, həm də ailəvi dostluq münasibətlərimiz var idi, o ərəfələrdə onun
emalatxanasına tez-tez gedib-gələrdim. Diplom işimin müdafiəsində də Səttar
müəllim iştirak eləmişdi. Mən təhsilimi qırmızı diplomla başa vurdum, bu
hadisədən çox fərəhlənmişdi. Bir ara mənə "dayılıq” eləmək istəyirdi, dedi gəl,
İncəsənət Universitetinin rektoru Aslan Aslanovdan xahiş edim, səni rəngkarlıq
fakültəsinə keçirək. Dedim ki, yox, mən rəssam olmaq istəmirəm. Maraqla
niyəsini soruşdu, arzumu söylədim, dedim ki, mən sənətşünas olmaq istəyirəm. Bu
sözümdən çox məyus oldu, bərk əsəbiləşdi ki, sən nə danışırsan, bu cür rəng
hissiyyatın var, niyə belə eləyirsən? Mübahisəmiz çox çəkdi. Hətta indi də
hərdən düşünürəm ki, mən o boyda kişiyə necə "yox” deyə bildim. Amma arzu
arzudur, onun arxasınca getmək mənim üçün, onda daha ali dəyər idi, elə indi
də. Çox şükür ki, gec-tez məni başa düşdü, istəyimə hörmətlə yanaşdı, bu
mövzuda axırıncı söhbətimizdən sonra məni qucaqladı, uğurlar dilədi. Sonra
rəflərə yığılmış arxivinə üz tutdu. Qayıdanda əlində 1963-cü ildə işlədiyi
"Torpağın arzusu” əsərinin ilk eskizi vardı. Onu və bir neçə başqa əsərini də
bağışladı mənə, dedi ki, əgər gələcəkdə, həqiqətən, sənətşünas olacaqsansa,
onda bunlar sənə lazım olacaq. Həmin əsər, həqiqətən, misilsiz bir sənət
nümunəmizdir, indi İncəsənət Muzeyimizin bəzəyidir və mənim üçün böyük
xoşbəxtlikdir ki, onun ilkin variantı məndə durur. Bu əsər, həm sənət
baxımından, ilklərə, yaranan öncəki ideyaya hörmət baxımından, həm Səttar kimi
bir nəhəngdən yadigardır deyə, həm də mənim sənətşünaslıq yoluma bir növ yaşıl
işıq olduğuna görə dəyərlidir. Bir növ xeyir-dua idi, özünün də dediyi kimi,
gələcəkdə mənə çox lazım oldu, ən çox da mənəvi dəstək baxımından.
Ondan qalan digər
yadigar Məhəmməd Füzulinin "Qəsidələr”inə çəkdiyi rəsmdir. 1973-cü ilin
dekabrın sonlarında Şamaxıya səfərimiz oldu. Yeni ili də birlikdə, orada
qarşıladıq. Axşam oturmuşduq evdə, söhbət klassik poeziyadan və incəsənətdən
düşdü, xeyli danışdı. Onun söhbətinin əvvəli də, axırı da Füzuli ilə bağlı idi.
Xasiyyətini bilirdim, qarşısına həmişə ağ vərəqlər, təxminən A4 həcmində
kağızlar qoyurdum, söhbət eləyə-eləyə bir də baxırdın ki, əli işləyir.
Danışa-danışa nə qədər Leylilər, Məcnunlar çəkmişdi. Azərbaycandakı bəlkə də
bütün rəssamların bu mövzuda çəkdiyi rəsmlərin cəmi Səttarın təkbaşına
çəkdikləri qədər ola bilməz. Onun yaradıcılığına Füzuli motivləri həmişə üstün
yer tutub. Mətləbə qayıdaq, deməli, vərəqə baxdı, belə qıyqacı, qarşısında
şairin qəsidələr kitabı var idi, bir qədər kitabı vərəqlədi və qəfildən də
onu bağladı. Ondan "Kitabda çatışmayan
bir şey yox idi?” deyə soruşdum. O saat da "Şairin portreti yoxdur, çəkim?”
dedi. Dedim, çək. Çıxartdı
flasmasterlərini. Şairin vəfatının 400 illiyi münasibəti ilə külliyyatını dərc
eləmişdilər. O vaxt heç Füzuli yaradıcılığına həsr olunan illüstürasiyalar da
hələ çox yayğın deyildi, "Qəsidələr” kitabı da 1958-ci ilin nəşri idi. Götürdü
elə kitabın titul vərəqinin üstündə şairin rəngli bir portretini işlədi.
Sonradan bu portret heç yanda nümayiş olunmayıb. İlk dəfə sizə bu haqda
danışıram, ilk dəfə bu söhbətdə görəcəklər həmin fotonu.
Növbəti əşya SSRİ
xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin çəkdiyi rəsmdir. Rəssamın hələ sağlığında
onun haqqında bir neçə məqalə yazmışdım. Azərbaycan Televiziyasında uşaqlar
arasında rəsm müsabiqəsi keçirilirdi, məsuliyyət mənim üzərimdə idi, tez-tez
rəssamı da dəvət edirdik ki, ümumi gedişatla tanış olsun. Aramızda xoş
münasibət yaranmışdı. Hər dəfə görəndə mənə deyirdi ki, sənə borcluyam. Axır
bir gün soruşdum ki, Mikayıl müəllim, nə borc? Dedi haqqımda bir neçə dəfə
məqalələr yazıbsan, mən də sənə rəsm bağışlayacağam. Düzü, sevindim, amma
təvazökarlıq edib dedim ki, bağışlasanız da olar, bağışlamasanız da.
Ondan sonra
rəssamı tez-tez Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində görürdüm. Hər dəfə üz-üzə
gələndə deyirdi ki, sənin məsələn qalıb e, sənə rəsm söz vermişəm. Bir gün də
beləcə görüşəndə dedi ki, tapmışam. Soruşdum, nəyi? Dedi, sənin məsələndən
çıxış yolunu. Təəccüblə baxdım. Dedi, gəl bir iş görək, içində həm sən ol, həm
də mən. Anladım ki, portretimi çəkmək istəyir. Təbii, mənim üçün də böyük şərəf
idi ki, xalq rəssamı portretimi çəkir. Soruşdum, nə vaxt gəlim, dedi sabah.
Səhər gəldim "Olimp” mağazasının yanındakı rəssamlar evinə, akvarellə
portretimi çəkdi. 1989-cü ildə çəkilib bu rəsm və mənim üçün ən dəyərli
əşyalardan biridir.
– Söhbətimizdən sapmadan indi qəlbimdə yeni
sual yarandı. Sizcə, hansı sənət bağlılığı və dünyagörüşü forması Səttar
Bəhlulzadəni sövq edirdi ki, dəfələrlə Füzuliyə, "Leyli və Məcnun” mövzusuna
müraciət etsin?
– Deyim ki,
"Leyli və Məcnun” haqqında onun dediyi fikirlər ədəbiyyatşünaslığa dair heç bir
kitabımızda yer almayıb. Yəni bu cür düşüncəyə çox vaxt heç ədəbiyyat
adamlarının özündə də rast gəlmək olmaz. O deyirdi ki, "Leyli və Məcnun”
nəsihətnamədir. Ona görə bu poemaya ayrı-ayrı zamanlarda, müxtəlif epoxaların
şairlərinin təkrar-təkrar müraciətinin səbəbi də bunda idi: əsər cəmiyyətə
öyüd-nəsihət verir ki, ay insanlar, belə sevmək olmaz. Yəni Məcnunun Leyliyə
qovuşmamağının səbəbi, onun eşqin ünvanını səhv salmasındadır. Məcnun İlahi
eşqin ünvanını səhv salmışdı, Allaha olan sevgini yönəltmişdi Leyliyə.
Taleyinin belə alınması da Allahın ona verdiyi cəza idi. Yüz Nizami, yüz Füzuli
olsaydı, bu hekayənin sonunda aşiqləri qovuşdura bilməzdi. Bax, belə düşünürdü
Səttar. Bir dəfə Arif Məlikova dedi ki, niyə "Leyli və Məcnun” baleti
yazmırsan? O da cavabında dedi ki, sən tərtibatını versən, yazaram. Rəssam
razılıq verdi, amma, görünür, qismət deyilmiş. Az sonra rəssam dünyasını
dəyişdi...
Fizulinin
qəzəlləri də dilindən düşməzdi Səttarın. Məsələn, ən çox bunu təkrar edərdi:
Pənbeyi-daği-cünun
içrə nihandır bədənim,
Diri olduqca libasım
budur, ölsəm, kəfənim.
Soltan Nəcəfovun
oxuduğu qəzəllərə qulaq asırdı, daha çox işləyə-işləyə dinləyərdi. Klassikaya,
həqiqətən, hörmətlə, sevgi ilə yanaşırdı. Və bu bilgilər onun rəsmlərinə də
yansıyırdı. Füzulinin qəzəllərinin məna çoxqatlılığı Səttarın əsərlərinə
hopmuşdu.
– Əgər əşya kimi yaradılsaydınız, hansı əşya
olmaq istəyərdiniz?
– Düzünü deyim,
mən də elə kitab olmaq istərdim. Bir kitab oxunursa, deməli, öz funksiyasını
yerinə yetirir. Kitab yazılanda, çap olunanda yox, oxunanda kitab olur. Məni
kimsə, nə vaxtsa oxuyacaqsa, deməli, mən də lazımam, bu mənada, ən ideal, məna
yüklü əşya elə kitabdır.
– Mikayıl Abdullayev də klassik irsə çox
müraciət edib. Sizcə, Mikayıl Abdullayevin "Məcnun” təfəkkürü ilə Səttarın
Bəhlulzadənin "Məcnun”u arasında nə kimi fərqlər var?
– Azərbaycan
rəssamlığında savadlı adamlar az olublar. Müşahidələrimə əsəsən deyə bilərəm ki,
əksər rəssamlar birtərəfli inkişaf ediblər. Yəni onlara bu təlqinmi edilib, ya
özləri belə qənaətə gəliblər ki, əl işləyirsə, istedad varsa, sənətin bilgi
tərəfini düşünmək lazım deyil. Adını çəkdiyin şəxslərin hər ikisi Azərbaycanın
az qisim savadlı rəssamlarındandırlar. Hətta düşünürəm ki, Mikayıl Abdullayev
rəssam olmasaydı, yaxşı yazıçı ola bilərdi. Bunu onun mətbuatdakı çıxışlarından
da duymaq olardı.
Mikayıl
Abdullayev "Leyli və Məcnun”a daha real münasibət sərgiləyirdi. Səttarda isə
romantika, fəlsəfi qatlar özünü daha qabarıq büruzə verir.
– Məncə, elə yaşayışları da elə olub...
– Hə, doğru
təsbitdir. Mikayıl daha səliqəli rəssam idi. Səttarsa zahirən "səfil”ə
oxşayırdı. Səttar rəssamlığa yeni söz deməyə gəlmişdi, dedi və getdi. 65 illik
ömür həmin ürək sözünü demək, tarixdə qalmaq, Azərbaycan rəssamlığına yeni
fəlsəfi mənzərə gətirmək üçün ona kifayət etdi.
Rəssamlıqda janrları pillələr üzrə götürsək,
birinci yerdə süjetli tablo, ikinci yerdə portret durur. Amma Səttar
sənətkarlığı sayəsində mənzərəni gətirib onların yanına qoydu. Mahiyyət etibarı
ilə bunu hər rəssam edə bilməzdi. O, mənzərə janrını birincilər sırasına
qaldırdı, sevdirdi. Mən həmişə bunu deyirəm, Səttar Bəhlulzadə Azərbaycan
təbiətini tanımaq üçün yox, tanıtdırmaq üçün çəkirdi.
– Səttarla bağlı bir əhvalat da danışırlar.
Xalçaçı rəssam Eldar Mikayılzadə gənc olanda etüd çəkdikləri əsnada
S.Bəhlulzadə molbertini hara qoyurmuşsa,
gənc rəssam da gətirib onun arxasına qoyurmuş. Bunu görən Səttar
hirslənərək ona deyib ki, get özünə "toçka” tap...
– Hə, olub belə
bir hadisə. Hər kəsin öz baxış bucağı olmalıdır. Sən dünyaya başqasının gözü
ilə baxa bilməzsən. Hər kəs öz tərəfini müəyyənləşdirməlidir. Səttarın
emalatxanası cavanların emalatxanası idi. O, əvvəllər dərs də demişdi. Bir dəfə
soruşdum ki, niyə dayandırdın bunu? Dedi ki, müəllimlik çox məsuliyyətli işdir.
Tələbəni təqlidçi eləmək istəmirdi, həm də enerji sərf edirdi, özünə, öz
işlərinə həvəsi qalmırdı.
– Bu heykəl barədə də danışaq.
– Mən ali
təhsilimi Sant-Peterburq şəhərində almışam. İ.Repin adına Rəngkarlıq,
Heykəltəraşlıq və Memarlıq İnstitutunda. Və mən orda diplom işi olaraq, Macar
heykəltəraşı İştvan Kişin yaradıcılığını seçmişdim. Ona məktub yazdım ki,
əsərlərinizin fotosunu mənə göndərin, haqqınızda diplom işi yazmaq istəyirəm.
15-20 gündən sonra mənə cavab məktubu gəldi. Çox nazik bir məktub idi. Hələ
yazdığını oxumamış hirsləndim ki, mən foto istəmişdim, o mənə nə göndərib.
Açdım tələsik, gördüm dəvətnamədir. Yanında da qeyd edib: sizi Macarıstana
dəvət edirəm ki, gəlib bu heykəlləri özünüz öz gözünüzlə görəsiniz və daha
rahat yazasınız. Məni yüksək səviyyədə qarşıladı. İki həftə qaldım
Macarıstanda. Onun Macarıstanın müxtəlif şəhərlərində 50-dən çox heykəli
qoyulmuşdu, Macarıstanın Xalq rəssamı idi. Mən də şəhər-şəhər gəzib, o
heykəlləri gördüm. Qayıdanda mənə bir neçə hədiyyə verdi. Biri də məşhur macar
şairi Endre Adinin balaca tunc heykəli idi. Özü də əlavə elədi ki, nadir
hallarda hədiyyə verir və mən türk övladı olduğuma görə bunu xüsusi sevgi ilə
bağışlayır. Onu da deyim ki, orada olduğum müddətdə, mənim şərəfimə bir ziyafət
təşkil eləmişdi, orda Macarıstan ziyalıları da iştirak edirdilər. Bir az
içəndən sonra, məclisin şirin yerində, gəldi durdu başımın üstündə, əlini qoydu
çiynimə, dedi ki, sən işə bax, gör türk gəlib hara çıxıb? Məclis davam
elədikcə, iki dəfə ayrı-ayrı vaxtlarda bunu təkrar elədi. Üçüncü dəfə demək
istəyəndə, mən soruşdum ki, bəs sizin milliyyətiniz nədir? Bəs siz Atillanın
nəticələri deyilsiniz? Mən belə deyəndə tutuldu, oradakı adamlara baxıb dedi
ki, o hər şeyi bilir. O dövrdə belə şeyləri danışmaq asan deyildi. Bir də bizim
onlara "macar” deməyimiz çox xoşlarına gəlirdi. Onlar özləri-özlərini "madiyar”
çağırır.
Məndə başqa
dəyərli əsərlər də var. Amma mənim üçün ən qiymətliləri bunlardır. Demək olar
ki, yazı həsr elədiyim bütün rəssamlar mənə öz əsərlərindən bağışlayıblar.
– Azərbaycanda böyük rəssamlar say baxımından böyük
şairlərdən çoxdur, ancaq bizə "şair xalq” deyirlər "rəssam xalq” yox.
– "Şair xalq” –
biz bu sözü Azərbaycan daxilində işlədirik. Yəni şair xalq kimi özümüz-özümüzü
tanıyırıq, amma rəssam xalq kimi bizi bütün dünya tanıyır. Çünki rəssamlığın
tərcüməyə ehtiyacı yoxdur. Əslində, bu sənətin gücü də ondadır. Amma poeziyanı
başqa dillərə çevirmək lazımdır, o da nə dərəcədə uğurlu alınacaq, alınmayacaq,
sual altındadır. Ümumən də deyim ki, bizim xalq istedadlı xalqdır. Bir dəfə
statistikaya baxırdım, dünyanın ən istedadlı xalqları sırasında italyanlar
birinci yerdə idi, ikinci yerdə isə türklər qərar tutmuşdu.
– Topladığınız əşyaların hansı birininsə və
ya ümumən əşyaların uğur gətirdiyinə inanırsınız?
– Satanda gətirir
(gülür). Bir məsələni deyim, Səttar yaşadığı müddətdə heç vaxt əsərlərinin əsl
dəyəri müqabilində bəxşiş almadı. Amma o həyatda olmayanda, xüsusən də, müstəqillik
dövrümüzün ilk illərində, çoxusu da ziyalılardan ibarət bir qrup adam onun
rəsmlərini satmaqla həyatlarını dəyişdilər, ağ günə çıxdılar. Səttar sağlığında
bir nəfərə də olsun rəsm satmamışdı, onun 200-ə yaxın əsəri satılmışdı, o da
yalnız dövlətə. Qalan hamısını çəkib dostlara, tanışlara bağışlamışdı. Gedib
bir kəndlinin evində qalardı, çöldə-düzdə gəzərdi, nəsə çəkərdi, sonra da
çəkdiyini bağışlayardı həmin kəndliyə, çıxıb gələrdi. İndi nə qədər çalışsaq
da, o əsərləri yığıb, toplayıb qurtara bilmirik. Azərbaycan onun sərgi
salonudur.
– Bir zaman sizə əziz olan bir əşya zaman
keçir, əvvəlki dəyərini itirir. Bu barədə nə düşünürsünüz?
– Mən çalışmışam
hər adamdan yazmayım. Bu baxımdan, onlar özləri də, mənə bağışladıqları əsərlər
də hələ də mənim üçün dəyərlidir. O qədər əsərlərini təqdim etmək istəyən
rəssamlar olub ki, qəbul eləməmişəm. Çünki bilmişəm ki, ona evimin bir
hissəsini verə bilmərəm, lazımsız əşya kimi aparıb evin bir küncünə ata da
bilmərəm.
– Bəs ümumən?
– Bir rəsm ki,
çəkdiyi ürəyin istəyindən doğulur, o əsərlər həmişəyaşarlıq qazanır, əşya kimi
də mahiyyəti dəyərli olur. O əsər ki ideologiyaya xidmət elədi, sifarişlə
araya-ərsəyə gəldi, onun əşyavi taleyi də qısaömürlüdür. Məsələn, Sovet
dövründə çəkilmiş bir çox rəsmlər sahiblərinə çoxlu pullar qazandırsa da, artıq
mahiyyətini itirib, bir növ inventara çevrilib.
– Sovet dövründə dahilərin yubileyləri
ərəfəsində rəssamlara sifarişlər verilirdi. Necə düşünürsünüz, bu ənənəni davam
etdirmək lazımdır, yoxsa, sənətkarın
ürəyindən gəlməsə, bir rəsmi çəkməməlidir? Yəni yubiley məqsədi ilə çəkilsə də,
gözəl əsərlər ortaya çıxa bilərmi?
– Bəli, Nizaminin
portreti necə meydana çıxdı? O şəkillər yubiley səbəbindən çəkilmişdi. Halbuki,
əvvəllər şairin obrazının necə olmasına dair sabit fikir yox idi. 1940-cı ildə
ümumittifaq müsabiqəsi keçirildi, Qəzənfər Xalıqovun çəkdiyi rəsm əsəri portret
rəngkarlığı nümunəsi kimi xüsusi seçildi. Füzulinin də portreti bu cür çəkilib,
Sadıq Şərifzadə 1958-ci ildə yubiley münasibəti ilə çəkib həmin rəsmi. 1973-cü
ildə Mikayıl Abdullayev Nəsimini canlandırdı. Amma nə olur-olsun, uğurlu
alınmasını arzuladığımız əsəri ürəkdən çəkməliyik. Rəhmətlik Səttar deyirdi ki,
rəssam sərgidə iş göstərmək üçün rəsm çəkməməlidir, ürəkdən gələn bir mövzu
əsərə çevrilməlidir.
Elə adamlar da
var ki, aldığı rəsmə sənət əsəri kimi yox, müəyyən qədər pul kimi baxırlar.
Həqiqətən də bir rəssamın sağlığında çəkdiyi əsərlər nə qədər baha
satılır-satılsın, dünyasını dəyişəndən sonra ikiqat, üçqat dəyərə minir.
– Hacı Zeynalabdin Tağıyevin məşhur rəsminin
bərpası haqqında ilk dəfə siz əhatəli yazıbsınız. İstərdim söhbətimiz həmin
tarixçəyə yön alsın.
– 1989-cu il idi.
O vaxt Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adının mətbuatda çəkilməsi cinayət sayılırdı.
Milyonçu adam idi, Sovet hökumətinin də milyonçu ilə nə işi ola bilərdi? Mən
"Bir portretin tarixi” adlı məqalə yazdım. Rus rəssamı İ.Brodski 1912-ci ildə
Bakıya gəlib, o vaxt Texniki Məktəb deyilən yer olub Bakıda, indiki Neft
Akademiyasının binası. Məktəb üçün içində Nikolay və başqaları olmaqla beş
portret işləməli imiş İ.Brodski. O binanın himayədarı Hacı olduğu üçün birinci
onun portretindən başlayıb. Bir az işləyib, görüb Hacı yatır. Onda Tağıyevin
yaşlı vaxtları imiş. Rəssam gedib dərzidən maneken alıb, Hacının pencəyini
geyindirib ona. O vaxt dəbdə idi, Tağıyev də bunu xoşlayırmış ki, bütün
medalları görünsün. Əvvəl bu hissəni işləyib, Tağıyevin üz cizgilərini də
sonradan işləyərək rəsmi tamamlayıb. Bitirincə haqqını açıqlayıb – 2000 rubl.
Tağıyev buna danışıb ki, hələ fəhlə olanda bir gün daş yonmağına görə 6 qəpik
pul alırmış: "Səhərdən axşama qədər işləyib o 6 qəpiyi alırdım, amma sən gəlib
burda fırça sürtüb 2000 istəyirsən”. Deyib, vermirəm. O vaxt rəssamlıq məkanı
yəhudilərin əlində imiş, bu rəssam da yəhudi imiş. Gedib şikayət edib. Deyiblər
ki, əlində müqavilən varsa, get məhkəməyə ver. Tağıyevin də həmin dönəmdə
Behbudov adlı bir şəxslə məhkəmə çəkişməsi var imiş. Tağıyev onsuz da
yorulubmuş bu get-gəllərdən. Ona görə də, deyib, verin onun iki minini, rədd
olub getsin. Bu haqda məqalə yazdım, həmin yazı çox böyük hay-küyə səbəb oldu.
Bir təşkilat var idi, sonradan mənə müraciət edib dedilər ki, bizə kömək elə,
ərizə yazıb müraciət edək, Tağıyevə heykəl qoymağa icazə versinlər. Halbuki
Sara xanımın müraciət etmədiyi yer yox idi. Kremlə kimi gedib çıxmışdı. İddiası
da bu idi ki, niyə Tolstoya qraf deməyən hökumət, Tağıyevi milyonçu olduğuna
görə qınayır.
Məqaləni yazandan
sonra getdim milyonçu qızının yaşadığı o birotaqlı mənzilə. Tək yaşayırdı, çox
getmişdim ora, amma həmin gün qapını açan kimi məni bərk qucaqladı, otağa
keçəndə gördüm ki, masanın üstü qəzetlə doludur.
Dedi ki, yolda
bir kişiyə rast gəlmişəm, mənə dedi ki, atanızın portretini bərpa edirəm.
Fərhad Hacıyev olub həmin adam. Moskvada bərpa kursu keçib gəlmişdi. O vaxt muzeylərə
gedib, xarab əsərləri tapıb bərpa edirmiş. Tağıyevin evi olan muzeydə görüb ki,
altda, toz basmış yerdə bir kətan gözə dəyir. Neçə dəfə soruşub, deyiblər ki,
boş şeydir. Amma ona maraqlı gəlib, fəhləyə 5 manat verib, çıxartdırıb o rəsmi.
Və onu bərpa eləməyə başlayıb. Beləcə, əsər xilas edilib...
Söhbətləşdi:
Fərid Hüseyn