Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin I cildinə xülasə
Azərbaycan
Respublikasının dövlət müstəqilliyi şəraitində milli-mədəni irsin yenidən
öyrənilməsi, təbliği və nəşri sahəsində vəzifələr göstərilmiş, Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi oncildliyinin akademik nəşri qərara alınmışdır. Bu baxımdan
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin elmi-nəzəri və ədəbi-metodoloji təcrübəsi
ümumiləşdirilmiş və aktual problemlərin prioritet istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.
Folklor janrları mifoloji köklərə malikdir. Bunlar dünya mifoloji modelinin bərpası üçün zəngin qaynaq verir. Bütün mifoloji mətnlər (ümumtürk mətnləri) tipoloji baxımdan kosmoqonik (Tanrı, yeraltı dünya, yer üzü, göy), etnoqonik (genealoji, insanın və xalqların yaranması) və təqvim (zamanın vahidlərə bölgüsü) mifləri əhatə edir ki, bütün bunların zəminində türk-Azərbaycan mifologiyasının da qaynaqları vardır. Kitabda bu barədə əhatəli biliklər verilmişdir.
Birinci cilddə arxaik folklor janrlarından: sınamalar, ovsunlar, fallar, andlar və duaların mahiyyəti, struktur xüsusiyyətləri, onların mifoloji-estetik, fəlsəfi-psixoloji keyfiyyətləri nümunələr əsasında izah və şərhini tapmış, bütün bunlar mifik qavrayışlarla bağlı olmuşdur.
Birinci cildə lirik və epik növün janrları ilə bərabər, dramatik növün də janrları daxil edilmişdir. Bu baxımdan xalq dramları və meydan tamaşalarının təşəkkül və təkamül xüsusiyyətləri, onların tədqiqi və nəşri məsələləri yazılmış oçerklərin özülünü təşkil edir.
Əlizadə ƏSGƏRLİ
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru
Hazırda aktual vəzifə
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi, onun elmi-nəzəri prinsipləri
və metodologiyası ilə bağlıdır. Bu məqsədə
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda
problemin elmi-təşkilatı və nəzəri-metodoloji əsasları, vahid ədəbi konsepsiya
hazırlanmış, elm və tədris sahəsində
praktikaya tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur.
Akademik İsa
Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə elmi- pedaqoji ictimaiyyətə təqdim edilmiş ədəbi
dövrləşdirmə konsepsiyasının təsnifat prinspilərinə uyğun olaraq on cildlik
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin birinci cildində onun zəngin qədim dövrü –
şifahi xalq yaradıcılığının mifoloji ənənələri: dünyanın və şüurun (bədii
dərkin) mifik başlanğıcı, ilkin şeir və epos yaddaşı, ortaq türk abidələrindən
milli bütövlüyə keçidlərin obrazlı təfəkkür müəyyənliyi, zəngin folklor
qaynaqları: lirik, epik və dramatik qavrayışın janr təcrübəsi, onların
təşəkkülü, təkamülü və nadir sənətkarlıq dəyərləri, bədii dil-üslub və forma
xüsusiyyətləri, "Kitabi-Dədə Qorqud” və "Koroğlu” dastanlarının Azərbaycan,
Şərq və Avropa (dünya) sivilizasiyasında yeri, milli kimlik dərkinin zəngin
obrazlı təfəkkürdə təcəssümü ümumtürk
kontekstində, milli-bəşəri dəyərlər zəminində sistemli ifadəsini tapmışdır.
Oncildlik Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin birinci nəşri ədəbi dövrləşdirilmə konsepsiyasında
sivilizasiya, ədəbi-tarixi proseslərin reallıqları, ədəbi cərəyanlar,
maarifçilik hərəkatı, milli ədəbiyyat
tarixçiliyinin inkişaf qanunauyğunluqları, habelə, azərbaycançılıq məfkurəsinə
uyğun olaraq şifahi xalq ədəbiyyatından başlanılmışdır. Azərbaycan
ədəbiyyatının tarixi tarixilik prinsipinə uyğun olaraq folklordan başlamış və
bu mənəvi irs kifayət qədər zəngin olmuşdur. Bu baxımdan müstəqillik dövründə
çoxcildlik milli ədəbiyyat tarixinin bütün aspektləri ilə nəşrə hazırlanması
imkan verir ki, şifahi xalq ədəbiyyatına daha geniş yer verilsin.
Şifahi xalq ədəbiyyatı
eramızdan əvvəl mövcud olan obrazlı təfəkkürdən, xalqın mifik yaddaşından, epos
müəyyənliyindən başlamış, mövcud bədii-estetik və ədəbi-tarixi yaradıcılığı
özündə ehtiva etmişdir.Birinci cilddə
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının təsnifat prinsipləri, onun növ və janr
tipologiyası, mövzu, ideya-məzmun və süjet-kompozisiya xüsusiyyətləri, eləcə
də, toplanması, tədqiqi və nəşri məsələsi, habelə, ədəbi-tarixi əhəmiyyəti
göstərilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin birinci cildində xalqın
tarixi-etnoqrafik yaşayış tərzi, onun bədii-estetik, əxlaqi-fəlsəfi və
mənəvi-psixoloji fikir aləmi, poetik təfəkkür və idrakının (hissi və məntiqi)
şüur yanğısı və bədii düşüncə enerjisinin hüdudsuz potensialı ümumiləşdirilmişdir.
Azərbaycan şifahi
xalq ədəbiyyatı təbii ki, təşəkkül dövrünü ümumtürk məcrasında, mifoloji
müəyyənlikdə təhazür etdirmişdir. Mifologiya
– bəşər tarixinin ilkin şüur qatı, obrazlı təfəkkür fəaliyyətinin nəticəsidir.
Bu baxımdan kitabda şifahi yaradıcılığın ən qədim çağlardakı pərakəndə
vəziyyətinə bərpaedici yanaşma, mifin mahiyyəti, yaranma-törəmə funksiyaları,
onun folklorla oxşar və fərqli xüsusiyyətləri, elm, fəlsəfə və dinlə kəsişən
məqamları, vahid mifoloji modelin bərpasında mifşünaslığın qarşısında duran
vəzifələr ifadəsini tapmışdır.
Vahid mifoloji dünya
modelinə yaxınlaşmada milli-mifoloji özüllər protodil dövründən formalaşmağa
başlamış, ilk tarixi mərhələlərdə sistemləşdirilmış və klassik etnonimlərlə
adlandırılmışdır: məsələn, ümumtürk mifologiyası, german mifologiyası, slavyan
mifologiyası və sair. Bütün bunların etnodil, ümumi qanunauyğunluq cəhətdən
təsbit edilməsi, semantik məzmun qatlarının aşkarlanması və bütöv tərkib
hissəsinin müəyyənləşdirilməsi düzgün elmi metod üçün vacib vəzifədir.
Bu baxımdan birinci
cilddə ümumtürk mifologiyasının şifahi və yazılı qaynaqlarının əski çağlarla,
arxeoloji və etnoqrafik materiallarla bağlılığı diqqətdə saxlanılmışdır. Türk
mifologiyasının təməl və məzmununda monoteizm, tanrıçılıq dünyagörüşü dayanır.
Göstərilir ki, türklərin ilk inanışları öz reallıqlarını qayaüstü rəsmlərdən,
şumer dönəmlərindən, mixi yazı və arxeoloji-etnoqrafik mənbələrdən almış,
universal dini-mifoloji sistem olmuşdur.Tanrıçılıq (kainatın ilkin,
universal başlanğıcı) türk mifologiyasının mahiyyət və strukturunda dayanır. Bu
baxımdan o, ümumtürk mifologiyasının maddi və mənəvi mədəniyyətinin bütün
sahələri ilə yaxından bağlıdır.
Mifologiya folkloru
genetik, semantik və struktur cəhətdən öz içinə alır. Folklorla bağlı olduğu mətnlərdə
mifologiyanın dərin izləri vardır.Folklor janrları mifoloji köklərə malikdir. Bunlar dünya mifoloji modelinin bərpası üçün zəngin qaynaq verir. Bütün mifoloji mətnlər (ümumtürk mətnləri) tipoloji baxımdan kosmoqonik (Tanrı, yeraltı dünya, yer üzü, göy), etnoqonik (genealoji, insanın və xalqların yaranması) və təqvim (zamanın vahidlərə bölgüsü) mifləri əhatə edir ki, bütün bunların zəminində türk-Azərbaycan mifologiyasının da qaynaqları vardır. Kitabda bu barədə əhatəli biliklər verilmişdir.
Birinci cilddə arxaik folklor janrlarından: sınamalar, ovsunlar, fallar, andlar və duaların mahiyyəti, struktur xüsusiyyətləri, onların mifoloji-estetik, fəlsəfi-psixoloji keyfiyyətləri nümunələr əsasında izah və şərhini tapmış, bütün bunlar mifik qavrayışlarla bağlı olmuşdur.
Kitabda mərasim folklorunun janrları, onların
səciyyəvi xüsusiyyətləri geniş təhlil olunmuş, Azərbaycan folklor janrlarının
tərkib hissəsi kimi qiymətini almışdır.
Birinci cilddə əmək nəğmələri (ovçuluq, əkinçilik və
maldarlıq mərasimləri), bayatılar (mənşəyi, janr təsnifatı, poetik
xüsusiyyətləri, dil və üslubu), əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, lətifələr,
atalar sözləri və məsəllər, tapmacalar, xalq dramları və meydan tamaşalarına
xüsusi yer verilmişdir ki, bunlar da lirik, epik və dramatik növlərin janrları
kimi səciyyələndirilmişdir. Bu janrların məna və mahiyyəti, bədii strukturu,
mövzu, ideya-məzmun və üslub xüsusiyyətləri, onların toplanması, tədqiqi və
nəşri haqqında geniş informasiya verilmiş, ədəbi-metodoloji əsasları və ideoloji-mənəvi
əhəmiyyəti göstərilmişdir.Əfsanələr həm yazılı mənbələr,
salnamə, xronika, cüng və əlyazma vasitəsilə, həm də şifahi surətdə yaddaşlarda
dolaşaraq günümüzə gəlib çatmışdır. Cilddəki məqalədə onların bitkilər, quşlar
və heyvanların insan cizgilərilə səciyyələndirilmiş əlamətlərinə (kosmoqonik
əfsanələr) diqqət yetirilmişdir. Dini əfsanələr də çoxdur ki, onların bir qismi
Qurani-Kərimdə, habelə, başqa dini kitablarda təzahür etmişdir.
Rəvayətlərdə (etimologiyası, mövzusu, süjet və quruluşu, toplanması və nəşri,
habelə, təsnifatına (etimoloji, izahlı, tarixi xüsusiyyətlərlə bağlı
rəvayətlər) görə konkret səciyyəsini almışdır.Oncildliyin birinci nəşrində epik forma kimi nağıl janrına da geniş yer ayrılmışdır.
Nağıllarda xalq həyatı, tarixi və məişəti ilə bağlı adət-ənənə və etiqadlar
dərin ifadəsini tapmışdır. Onun təsnifat prinsipləri (sehrli, heyvanlar və
məişətlə bağlı), geniş mövzu, ideya-məzmun xüsusiyyətləri, təsvir-ifadə
vasitələri ətraflı təhlillərini almışdır.
Həssas yumor,
hikmətli fikir, güclü ironiya ilə fərqlənən xalq
lətifələri məzmun və formasına görə fərqlənir. Kitabda onların mənşəyi,
formalaşma yolları, növləri, toplanması, yazıya alınması, tədqiqi, nəşri və
inkişaf mərhələləri ifadəsini tapmışdır.
Epik folklor
janrlarının nümunəsi kimi tapmacalar
əşya və hadisənin metaforik yolla ifadəsində düşündürücü sualların yaranması,
vacib əlamət və keyfiyyətlərin göstərilməsi, zehni qabiliyyət, fəhm və
təxəyyülün üzə çıxarılmasına şərait, uşaqların zehni düşüncə inkişafına kömək
etmək baxımından təfəkkür fəallığı ilə seçilmişdir. Bayatı-bağlama, qıfılbənd
və müəmma kimi janrlar tapmacaların poetik və struktur zəmini əsasında
yaranmışdır.Birinci cildə lirik və epik növün janrları ilə bərabər, dramatik növün də janrları daxil edilmişdir. Bu baxımdan xalq dramları və meydan tamaşalarının təşəkkül və təkamül xüsusiyyətləri, onların tədqiqi və nəşri məsələləri yazılmış oçerklərin özülünü təşkil edir.
Xalq dramı tamaşaya qoyulmaq,
xalq teatrında oynanılmaq məqsədilə yaradılmış folklor nümunəsidir, "məzhəkələrdən,
nağıl, dastan, qaravəlli, lətifə və rəvayətlər əsasında yaradılan pyeslərdən,
sosial və məişət dramlarından, eləcə də dini məzmunlu faciələrdən ibarətdir”.
Xalq teatrları xalq dramının mövzu və forma-məzmun xüsusiyyətlərinin
zənginləşdirilməsinə təsir etmişdir. Xalq dramları satirik məzmuna, komik
situasiyaya malikdir. Onun bədii əsasları xalq teatrının tarixi köklərinə
bağlıdır. Xalq dramının ilk rüşeymləri təbiətin oyanması, yeni ilin başlanması,
toy, ailə həyatının yaranması, doğum və ölüm günlərinə bağlı olmuş, əfsanə və
rəvayətlər onu canlandırmışdır.
Xalq dramının
təşəkkülü ov və ev heyvanlarının şəklini (onların dərisinə bürünmə, cildə
girmə) alıb oyun göstərməklə başlanmışdır ki, bu da müstəqil ifa edilən ovçu,
maldar, əkinçi, toxucu rəqslərinə aid olmuş, əmək prosesindən ayrılmış şəkildə
icra edilmişdir.
Birinci cilddə janrın
təşəkkülü, inkişaf mərhələləri, onun mövzu, ideya-məzmun və janr
xüsusiyyətləri, toplaması, nəşri və təbliği, nağıl, dastan, qaravəlli və lətifə
əsasında yaranan dramlar (kilimarası, alleqorik nağıllar, qaravəlli tamaşaları,
qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik və məhəbbət mövzuları); dini-tarixi motivli
faciələr, yuğ-şəbihlər, ailə-məişət dramları – bütün bunlar akademik nəşrdə əhatəli ifadəsini tapmışdır. Meydan tamaşaları da nəşrdə (adamları
asudə vaxtlarda, bayramlarda, mərasimlərdə əyləndirmək məqsədi) bütün
etnoqrafik cizgilərilə şərh olunmuşdur.Uşaq folkloru şifahi xalq
ədəbiyyatının böyüklər və uşaqlar tərəfindən yaradılmış nümunələr olub
uşaqların məişətini, oyunlarını, əyləncələrini, istirahətini, məşğuliyyətini və
təkliflərini özündə əks etdirir. Uşaq folkloru nağıl, tapmaca, layla və
oxşamalar, habelə, dolamalar, acıtmalar, ögəşmələr və oyun nəğmələri baxımından
cilalanmışdır. Dünyaya övlad gətirmək, ona ad vermək, körpənin dişinin çıxması,
dilinin açılması, yeriməsi ilə bağlı
mərasimlər keçirilmişdir ki, bu zaman tilsim, əfsun və dualardan geniş istifadə
olunmuşdur.
Uşaq folklorunun
təşəkkülü ilkin etiqad və təsəvvürlərlə bağlı olmuş, ovçuluq, əkinçilik, maldarlıq
və toxuculuq peşələrinin sirlərini öyrənmək ehtiyacı ilə yaranmışdır. Uşaq
folklorunun əmələgəlmə yolları üç istiqamətdə: böyüklərin uşaqlar üçün xüsusi
folklor nümunələri düzüb-qoşmaları, yamsılama, təqlid yolu ilə uşaqların
yaradıcılıq qabiliyyətinin formalaşması ilə bağlı olmuşdur. Uşaq folkloru
uşaqların yaş səviyyəsinin göstəricisidir. Cilddə uşaq folklorunun təşəkkülü,
inkişaf istiqamətləri ilə bərabər, onun janr formaları da göstərilmişdir
(layla, oxşama, dilaçma, öyrətmə, uşaq nəğmələri, tapmaca, yanıltmac, uşaq
nağılları, uşaq oyun və tamaşaları).
Akademik nəşrdə öünə
yer almış əhəmiyyətli mövzulardan biri də Qam-şamançılıqla bağlıdır. "Qam-şaman
kompleksi» məqaləsində deyilir: "Musiqi-söz-rəqs magiyasının əsas ifaçı və
təmsilçisi olan Qam-şaman qəbilənin müşkülünü həll edən, dolaşığa düşmüş, çətin
işini asana çevirən, gələcəkdən xəbər verən, mənsub olduğu ocağı (etnosu) bəd
ruhlardan, qorxu və bəlalardan qoruyan, şadlıq yığıncağını təşkil edən,
xəstələrə şəfa verən bilici – yol göstərici, idarəedici ruhani xadim idi”.
Məqalədə şamançılığın təşəkkülü, onun yayılma coğrafiyası və çağdaş vəziyyəti
izah və şərhini tapmışdır. "Qam-şaman hadisəsi geniş anlamda götürülərsə, o,
mifoloji mərasimlər, ilkin-ibtidai sənətlər, arxaik etnoloji proseslər toplusunu
əhatə edən, onları əlaqəli şəkildə özündə cəmləşdirən, vahid bir kompleks
halına gətirən mədəni-tarixi sistemdir, etnosun başlanğıc mərhələsindəki
mənəviyyat mərkəzidir”.
Oncildliyin birinci
nəşrinin geniş sahələrindən biri dastan
yaradıcılığını əhatə edir. Bu baxımdan dastanın qədim çağlardan başlayaraq
zəmanəmizə qədər gəlib çıxan təkamül prosesləri, onun ədəbi-tarixi mərhələləri:
qədim türk eposu, oğuz-qopuz ənənələri, "Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları və aşıq
yaradıcılığının mühitləri, ustad və yaradıcı aşıqlar (Qurbani, Abbas
Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Sarı Aşıq, Abdalgülablı Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq
Hüseyn Şəmkirli, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Molla Cüma) haqqında bilgilər birinci
cilddə özünə yer almış, həm dastanlar,
həm də "Koroğlu” eposu barəsində geniş informasiya verilmişdir.
Qədim türk eposu (müxtəlif dastanlar,
süjetlər, motivlər, türk qövümlərinin sosial-estetik təfəkkürünün potensiyası,
mənəvi enerjisi) vahid türk qövmləri ədəbiyyatının kökündə dayanan eposu,
ideya-estetik, poetexnoloji, linqvopoetik və başqa potensiyaları özündə ehtiva
edir.
Oçerkdə türk eposunun
mənşəyi (e.ə. əsasən, I minilliyin ortalarına qədərki dövr), onun tanrıçılıq
dünyagörüşü, mifologiyasının zəmini, IX-XI yüzillər şəraitində türk
etnik-kulturoloji regionlarının formalaşması, ümumtürk eposundan ayrılmaları
(Sibir-Türküstan, Ural- Volqaboyu, Şərqi Avropa, Qafqaz- Kiçik Asiya),
türk-etnik mədəni sistemində kosmoqonik, etnoqonik və təqvim-mövsüm süjetləri
(miflər), bu sistemdə Azərbaycan mifologiyasının yeri, "Yaradılış”, "Alp ər Tonqa”, "Oğuz Kağan”, "Ərgənəkon”, "Boz
Qurd”, "Siyenpi”, "Törəyiş və "Köç” dastanlarının formalaşması, Oğuznamələr
kimi ədəbi-tarixi qaynaqların ümumtürk kontekstində təhlili verilmişdir.
Akademik nəşrdə Ozan-qopuz ənənəsi – ilkin ibtidai çağlarda ozanların ruhani, təbib,
musiqiçi, ağsaqqal və məsləhətçi olmaq funksiyası, qopuzun ruhlar dünyası,
ilahi aləmlə bağlı mənşəyi, magik gücü, qədim türk qopuzlarının quruluşu,
tipləri və etimologiyası xarakterizə
olunmuşdur.Birinci cilddə "Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına geniş
yer verilmişdir. Epos Azərbaycan oğuznaməsi olub dünya qəhrəmanlıq
dastanlarının salnaməçilik, elmilik və tarixilik müəyyənliyini özündə ehtiva
edən orta çağ türk ədəbiyyatının yeganə
yazılı eposudur. Cilddə dastanın təşəkkülü, öyrənilməsi tarixi,
bədiiliyi, qəhrəmanları, hər bir boyun təşəkkülü, mahiyyət və ideya-məzmunu,
bədii dil və üslubu əhatəli izahını tapmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin birinci cildində aşıq sənəti
ilkin mifik qaynaqlardan tutmuş, sonrakı inkişafına qədər təkamüldə verilmiş və
qopuz-ozan sənəti ilə münasibətləri ifadə olunmuşdur. Aşıq sənəti əski çağların
mifik qaynaqlarına bağlıdır. Erkən orta çağdan başlamış, yüzillərlə davam edən
sosial-siyasi, fəlsəfi-irfani və mədəni-estetik hadisədir. Kitabda onun
təşəkkül prosesi, etimoloji mənası, fəlsəfi-irfani əsasları, təsəvvüflə
bağları, inkişaf mərhələləri (aşiqlik, ilahi eşq ideyası), sufi-dərviş
sisteminin təşəkkülü (IX-XI əsrlər); ideyanın təkkələrdən çıxaraq xalq arasına
yayılmaları (XIII-XV əsrlər), musiqiçi-folklor sənətkarlığı (XV-XVI əsrlər),
ozan-aşıq keçidləri (erkən orta çağdan XVI əsrin ortalarına qədər), habelə,
fəaliyyət istiqamətləri (etnoqrafik, hərbi-siyasi və təkkə-təriqət mərasimləri)
təhlil edilmişdir.
Aşıq sənətinin mövcud
olduğu aşıq mühitlərinə də birinci
cilddə geniş yer verilmişdir. Onun tarixi təşəkkülündən sonra Qafqaz, İran və
Anadoludakı inkişaf istiqamətləri və Azərbaycan aşıq mühitinin regionları
(Kəlbəcər, Borçalı, Göyçə, Dərələyəz, İrəvan, Çıldır, Şirvan, Dərbənd, Qarabağ,
Naxçıvan, Qaradağ-Təbriz, Urmiya, Zəncan, Xorasan, Savə, Qaşqay) və
sənətkarları haqqında əhatəli elmi məlumat verilmişdir.
Ustad aşıqlar kimi
Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Sarı Aşıq, Abdalgülablı Valeh, Aşıq
Ələsgər, Aşıq Hüseyn Şəmkirli, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və Molla
Cümaya
portret-oçerklər həsr edilmişdir. Eləcə də «Koroğlu»
və Qaçaq dastanları ilə bağlı informasiya-bilgilər də geniş və əhatəlidir.
Kitabda dastanların təşəkkülü, tədqiqi tarixi, onların səciyyəvi
xüsusiyyətləri, tədqiq və nəşri məsələləri də ətraflı işıqlandırılmışdır.
Hesab edirik ki,
çoxcildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin şifahi xalq ədəbiyyatına aid olan
birinci cildi elmi-pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanacaq, yeni
ədəbi dövrləşdirmə konsepsiyasının praktik nümunəsi kimi əhəmiyyətli olacaqdır.Əlizadə ƏSGƏRLİ
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru