Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi problemi
Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi şəraitində milli ədəbiyyatın
elmi-nəzəri cəhətdən dövrləşdirilməsi məsələsi gündəmə gəldi. AMEA-nın
vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru,
akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin
yeni elmi konsepsiyasını ictimaiyyətə təqdim etdi. Akademik yazır: "XX əsrin ərəfəsində milli bədii təfəkkürü həm
növbəti epoxaya aparmaq, həm də müstəqillik mərhələsinin məsuliyyətli vəzifələrini
həyata keçirmək üçün səfərbər etməli olan ədəbiyyatşünaslıq elmi? mümkün olan
bütün resurslardan istifadə etmək mənasında mövcud dayanıqlı ənənələrin
enerjisini də prosesə cəlb etmək üçün "dövrləşmə” məsələsinə yenidən və bu dəfə
əsaslı şəkildə qayıtmalı olmuşdur.”
Professor Nazif Qəhrəmanlı Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi və dövrləşdirmə problemindən sistemli bəhs edib və göstərib ki, sovet ədəbiyyatşünaslığında dövrləşdirmə əsasən sosioloji prinsipə görə aparılıb, ictimai-iqtisadi
formasiyalar ədəbi dövrləşdirmənin tarixi-sosial əsasları kimi götürülüb. Alim ədəbi dövrləşdirmənin yolları və
prinsiplərindən: əlifba (kataloq), dil, din,
etnos, coğrafi, sülalə
prinsipi (Samanilər, Qəznəvilər, Səlcuqilər,
Teymurilər, Səfəvilər və s.), habelə,
qarışıq prinsiplərdən danışıb.
Professor N.Qəhrəmanlı göstərib ki, 1930-cu illərin ədəbi dövrləşdirilməsi
etnik (Bəkir Çobanzadə, Əmin
Abid, Atababa Musaxanlı və başqalarının bölgüsü), tarixi-mədəni (M.Rəfilinin bölgüsü)
və
ideoloji-sosioloji (Mustafa Quliyevin bölgüsü) prinsiplərə əsaslanıb: "Azərbaycan
ədəbiyyatını dövrləşdirmə
məsələsində tədqiqatçılar bir çox xüsusiyyət
və
xarakterik amillərə diqqət yetirmişlər.
Bunlardan ədəbiyyatı haradan və nə
vaxtdan başlamaq, dövrləri
açıqlarkən əlamətdar, tarixi-ədəbi cizgilər axtarmaq, xüsusən,
metodoloji təməl kimi sosial sxemdən (ibtidai icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm, sosializm), tarixin spesifik bölgüsündən (əsrlər üzrə), renessans, romantizm və realizm kimi ədəbi-mədəni hadisə, hərəkat və cərəyanlardan istifadə etmək və s. kimi cəhətləri saymaq olar”. Alim hesab
edib ki, "dövrləşdirmənin mükəmməlliyi təkcə
tarixşünaslardan və ədəbiyyatşünaslardan deyil, Azərbaycan mədəniyyəti üzrə
kompleks tədqiqatlardan, ümumi kulturoloji yanaşmanın obyektivliyindən əhəmiyyətli
dərəcədə asılıdır. 1920-30-cu illərdə
bu məsələlərlə Əmin
Abid, Əli Nazim, Bəkir Çobanzadə, Hənəfi
Zeynallı, Mustafa Quliyev, İsmayıl Hikmət, Atababa Musaxanlı, Cabbar Əfəndizadə, Abdulla Şaiq və başqaları məşğul olub. F.Köçərli, Y.V.Çəmənzəminli, A.Sur, Seyid Hüseyn və S.
Mümtazın ədəbiyyat tarixçiliyi sahəsində təşəbbüslərindən sonra XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığının təşəkkülü və nəzəri-tarixi inkişafı başlayıb, milli ədəbiyyat
tarixinin dövrləşdirilməsi konsepsiyası gündəmə gəlib.
Ə.Abid, H.Zeynallı, M.Quliyev, İ.Hikmət, C.Əfəndizadə
və A.Şaiq konkret bölgü təqdim etməyib. Əli Nazimin ədəbi dövrləşdirməsi belə
olub:
I dövr – XV əsrin sonu, XVI əsrin
əvvəlləri.
II dövr – XVIII əsr feodal ədəbiyyatı
dövrü.
III dövr – XIX əsr rus iqtisadi
və burjua ziyalılığı-maarifçilik dövrü.
IV dövr – XX əsr ədəbiyyatı.
Ə.Nazim bu dövrü üç mərhələyə ayırıb:
1. Demokratik xalqçı-maarifçi
qrup. "Molla Nəsrəddin” jurnalı.
2. "Füyuzat” ədəbi məktəbi.
3. Aralıq qrupu (Ə.Müznib, A.Səhhət,
A.Şaiq)
V dövr – Sovet ədəbiyyatı.
Professor
N.Şəmsizadə hesab edib ki, ədəbi dövrləşdirmədə tarixilik prinsipi, ədəbi cərəyan
və məktəblər, bədii yaradıcılıq metodu və dövlət-formasiya tipi əsas götürülüb
və bir çox halda ictimai-iqtisadi formasiyalar mexaniki surətdə bədii
yaradıcılığa tətbiq olunub.
Professor Bəkir Çobanzadə milli ədəbiyyatın dövrləşdirilməsində,
əsasən, türkdilli ədəbiyyatların ədəbi-tarixi mərhələlərini əsas götürüb, dil,
adət-ənənə və təfəkkür ümumiliyi, habelə, iqtisadi inkişaf amilini vacib bilib
və konkret bölgü təqdim edib. Bu isə daha çox Məhəmməd Fuad Köprülüzadənin
bölgü sisteminə yaxın olub. O, ədəbiyyatın tarixi təsnifatını islama qədər, islamdan sonra və yeni dövr ədəbiyyatı kimi göstərib.
Onun bölgüsündə "Yeni dövr ədəbiyyatı” 1905-ci ildən götürülüb və üç
mərhələyə bölünüb: 1) 1905-1917; 2) 1917-1922;
3) 1922-1927-ci illər. Alim bu zaman inqilabların
(burjua-demokratik, sosialist) doğurduğu mədəni dəyişiklikləri və sonrakı beşillikləri, mərhələləri əsas tutaraq təsnifat aparıb. Professor B.Çobanzadə daha çox ümumiliyi (ümumtürk amilini) əsas götürüb.
A.Musaxanlı isə ədəbi dövrləşdirmədə mühit
(coğrafi), zaman (tarixi) və ictimai-mədəni amillərə istinad edib. O, ədəbi-tarixi
inkişafı dörd dövrə ayırıb:
1. Feodalizmdən əvvəlki dövr
(ibtidai cəmiyyət, əşirət cəmiyyəti, qövmi cəmiyyət mərhələləri).
2. Feodalizm dövrü: təşəkkül, inkişaf
və kamal mərhələləri.
3. Kapitalizm dövrü: ticarət,
sənaye və maliyyə kapitalizmi mərhələləri.
4. İnqilabi -- yeni dövr.
Sovet ədəbiyyatı, sovet cəmiyyəti mərhələsi.
Müstəqillik
illərində akademik
Bəkir Nəbiyev və professor Şamil Salmanov ədəbi dövrləşmənin XX əsr mərhələsindən danışıb və "Əsrin
ədəbiyyatı” məqaləsində ədəbi əsri üç mərhələdə təsnif edib: əsrin əvvəlləri; 1920-ci illərdən sonrakı sovet dövrü;
1990-cı illər milli müstəqillik
dövrü.
AMEA-nın
müxbir üzvü, professor Yaşar Qarayev XX əsr ədəbiyyatının tarixi mərhələlərini iki cür: 1920-1950, 1960-1990-cı illər kimi göstərib.
O, I mərhələni sosializmin tam qələbəsi zəminindən konkretləşdirib, II mərhələyə isə milli şüurun özünüdərki
və
müstəqillik dövrünə qədər gəlişi
boyunca baxıb.
Professor Arif Hacıyev XX əsri
ədəbi dövrləşmənin IV mərhələsinə daxil edib, bunu 1917-1980-ci illər
Azərbaycan
ədəbiyyatının sosializm epoxası kimi dəyərləndirib. Professor Həsən Quliyev Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini ictimai-iqtisadi formasiyanın işığında təsnifləyib.
Professor Elməddin Əlibəyzadə Azərbaycan ədəbiyyatının ilkin qaynağı hesab edərək,
"Avesta”, "Kitabi-Dədə Qorqud”, Qədim türk abidələri və Nizami kimi dörd
başlanğıcı müdafiə edib. Professor Füzuli Gözəlov Azərbaycan
ədəbiyyatını iki hissəyə bölüb: ümumtürk dövrü (VI-XV əsrlər), milli Azərbaycan ədəbiyyatı dövrü (XVI-XX əsrlər).
Professor Siracəddin Hacı isə hesab edib ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi konsepsiyasının yazılması türkçülük
ideologiyasının deyil, türkologiyanın problemidir. Professor Zaman Əsgərli
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini üç dövrə – qədim dövr, orta əsrlər, yeni
dövrə bölüb. İlk dövrə bizim eradan əvvəldən
islama qədərki əsrləri, ikinci dövrə VIII – XVIII yüzillikləri,
üçüncü dövrə isə XVIII – XIX yüzillikləri
daxil edib. Ədəbi XX əsri 1905-1930; 1930-cu illərin ortaları (1934) – 1950-ci illərin sonları;
1950-ci illərdən üzü bəri
olan mərhələlər kimi dövrləşdirib. Xalıq Koroğlu isə türk ədəbiyyatını dövrləşdirərkən
ümumtürk amili ilə yanaşı, ictimai-iqtisadi formasiya prinsipini əsas götürüb. Göründüyü
kimi, ümumən ədəbi dövrləşdirməyə daha çox "quruluş əsri” və ümumtürk mövqeyindən yanaşılıb.
AMEA-nın həqiqi üzvü, professor Nizami Cəfərov
Azərbaycan ədəbiyyatının ədəbi-estetik, etnik-kulturoloji və ictimai-siyasi proseslərinə əsaslanan ümumi ədəbi
dövrləşdirmə bölgüsü
təqdim
edib:
1. V-XII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin qədim dövrü.
2. XIII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının orta dövrü.
3. XVII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının yeni dövrü.
4. XX əsrin əvvəllərindən sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatı,
yaxud Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin
müasir dövrü.
Göründüyü kimi, akademik Nizami Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin dövrləşdirilməsini xronoloji olaraq qədim, orta, yeni və müasir mərhələlərdən
keçirib. O, göstərdiyi prinsiplər daxilində dəyişmənin doğurduğu
etnik-kultroloji, ictimai-siyasi prosesləri (şərait və nəticəni) əsas bilib və ədəbi-estetik
proseslərə mövzu, ideya-məzmun və poetik forma baxımından yanaşıb.
Alimin bölgü prinsipində
qədim dövr V-XII əsrlərə aid edilib. Onu da əlavə edib ki, "birinci dövr
əsasən epos, ikinci dövr isə lirika
dövrüdür”.
Professor Nizami Cəfərov qədim dövrü mifalogiyadan,
folklordan yox, V əsrdən, yeni dövrü XIX əsrdən yox, XVII əsrdən başlayıb və qədim dövr üçün eposu, Azərbaycan intibahının
təşəkkülü üçün xalq ədəbiyyatının yazılı ədəbiyyata etnokulturoloji təsiri,
realizmin bədii-estetik düşüncənin əsasında dayanması, Azərbaycan ədəbiyyatı,
coğrafiyası və insanının milli ədəbiyyatın predmetinə çevrilməsi, Azərbaycan ədəbiyyatının
differensiasiyasının başa çatması kimi amilləri səciyyəvi bilib. Və daha çox Məhəmməd
Fuad Köprülü və Bəkir Çobanzadəyə əsaslanıb.
Lakin akademik N.Cəfərov, akademik T.Kərimli,
professor Z.Əsgərli və A.Bakıxanovanın müəllif olduğu X sinif üçün Ədəbiyyat dərsliyində
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi bu cür göstərilib:
1. Qədim dövr (ən qədim
zamanlardan XIII əsrə qədər)
2. Orta dövr (XIII əsrdən XVII
əsrə qədər)
3. Yeni dövr (XVII – XX əsrin əvvəllərinə
qədər)
4. Ən yeni dövr (XX əsrin əvvəllərindən
bu günə qədər)
Akademik Nizami Cəfərov müasir dövr ədəbiyyatını
XX əsrin əvvəllərindən sonra gələn zaman olaraq hüdudlandırıb və onu əsasən
sovet dövrünə aid edib. Hazırda Təhsil Nazirliyinin təhsil standartlarına uyğun
olaraq, ali məktəblərin proqramlarında özünə yer alan müasir ədəbiyyat mərhələsi
sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı kimi tədris edilir. Mövcud proqramlar da əsasən
bu cür qəbul olunub.
XI
sinfin ədəbiyyat dərsliyində XX əsrin əvvəllərindən sonraya aid olan dövr (yeni
dövr) belə təsnif edilib:
I mərhələ - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından 50-ci illərə qədər.
II
mərhələ - XX əsrin 50-ci illərindən bu günə qədər.
Dərslikdə sovet dövrü
Azərbaycan
ədəbiyyatı üç mərhələdən keçib:
1.
Təşəkkül mərhələsi (20-ci illərin ortalarından 30-cu illərin əvvəllərinə qədər).
2.
Təkamül mərhələsi (30-cu illərin əvvəllərindən 50-ci illərin ortalarına qədər).
3.
Süqut mərhələsi (50-ci illərin ortalarından 80-ci illərə qədər).
Göründüyü kimi, müəlliflər XX əsr epoxası üçün sosial başlanğıcı,
quruluş amilini əsas götürüb,
tarixi-ədəbi dövrü ADR və sosializmin qələbəsi, milli azadlıq hərəkatının başlanması reallıqları ilə (ədəbi-estetik, etnik-kultroloji və ictimai-siyasi prosesləri nəzərdə
saxlamaqla) hüdudlandırıb.
Professor Alxan Bayramoğlu da XIX və
XX əsrlərin ədəbi dövrləşdirilməsində Cümhuriyyət dövrünü məxsusi nəzərə alıb.
O, hesab edib ki, irs – varislik olaraq bu dövr nəinki XX əsrin 20-30-cu illərinin
ərəfəsi, XIX əsrin 90-cı illər ədəbi-fəlsəfi ideya və ənənələrinin yetirməsidir.
Professor Nizaməddin Şəmsizadə 1920-30-cu illər ədəbiyyatşünaslığının qənaətlərinə əsaslanaraq,
belə bir bölgü təqdim edib:
1.
Folklordan ayrılma
(sinkretizmin pozulması, fərdin həlledici mövqeyə keçməsi) dövrü.
2. Orxon-Yenisey dövrü
(VI-VII).
3. Farsdilli ədəbiyyat dövrü
(X-XII).
4. Anadilli ədəbiyyatın təşəkkülü
(XIII-XVI).
5. Xalq-aşıq ədəbiyyatı və
realizmin dirçəlişi dövrü (XVI-XVIII).
6. Realizm və romantizmin yeni
təşəkkülü dövrü (XIX-XX əsrin əvvəlləri).
7. Proletar (sovet) ədəbiyyatı
dövrü.
Professor N.Şəmsizadə müxtəlif prinsipləri, ədəbi-tarixi prosesin
ictimai-tarixi, ədəbi-bədii inkişaf məntiqini əsas götürüb.
Ədəbi dövrləşdirmənin formasiya amilinə
professor Şirindil Alışanlı və professor Tehran Əlişanoğlu məqsədəuyğun
baxmayıb. Professor Ş.Alışanlı qeyd edib ki, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının,
XX əsrin əvvəlləri, sovet dövrü və müstəqillik dövrü mərhələlərinə ayrılması
ictimai təfəkkürü mexaniki olaraq bədii fikrə tətbiq etməkdir. Bu prinsip ciddi
elmi meyarlardan məhrumdur.
Professor
Tehran Əlişanoğlu "XX əsr
ədəbiyyatı – tarixi-tipoloji vahid kimi” məqaləsində "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatını tarixi-tipoloji vahid və sovet (dövrü) ədəbiyyatını isə bunun tərkibi kimi” götürüb, dünya
ədəbi-elmi fikrinin təcrübəsinə istinad edib və XX əsr ədəbi təsnifatına bu baxımdan yanaşmaya üstünlük verib.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi çoxcildliyi (6 cilddə)
nəşrə hazırlanarkən demək olar ki, ənənəvi ədəbi dövrləşdirilmə prinsipi
redaksiya heyəti tərəfindən saxlanılıb, birinci cild folklor, ikinci cild III-V
əsrlərdən XIII əsrə qədərki dövrü, üçüncü cild XIII-XVIII əsrləri, dördüncü
cild isə XIX əsri əhatə edib. V, VI
cildlər çapa hazırlıq mərhələsindədir.
Ümumən, ədəbi dövrləşdirmə barəsində demək olar ki,
az düşünülüb. Bu baxımdan akademik İsa Həbibbəylinin Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin dövrləşdirilməsinə dair elmi konsepsiyası təqdir olunandır...
Əlizadə Əsgərli,
AMEA Nizami Gəncəvi adınaƏdəbiyyat İnstitutunun direktor müavini,
filologiya üzrə
elmlər doktoru