“Azərbaycan dili qorunmalı və onun normalarına düzgün əməl edilməlidir”
Azərbaycan Mətbuat
Şurasının (MŞ) təşkilatçılığı ilə "Azərbaycanın media məkanında ədəbi dilin
qorunmasına dəstək” layihəsi çərçivəsində dəyirmi masa keçirilib.
Tədbiri giriş sözü ilə millət vəkili, MŞ sədri Əflatun Amaşovaçaraq bildirib ki, rəhbərlik etdiyi qurum cari ilin iyun-noyabr aylarında 25
kütləvi informasiya vasitəsinin monitorinqini aparıb. O, bugünkü tədbirin məhz
həmin monitorinqin nəticələrinə həsr olunduğunu diqqətə çatdırıb. Qeyd edib ki,
MŞ yaranan gündən Azərbaycan ədəbi dilinin qorunmasına böyük önəm verib.
Deputatın sözlərinə görə, MŞ-in yaratdığı komissiyalardan biri də Dil
Komissiyasıdır: "Mətbuat Şurası 2011-ci ildən özünün Monitorinq Mərkəzini yaradıb
və dilçi alimlər, peşəkar mütəxəssislərlə birgə mətbuatda monitorinqlər
keçirir. Məqsəd mətbuatda Azərbaycan dilinin qorunması və dil normalarına
düzgün əməl edilməsidir. İndiyə qədər kütləvi informasiya vasitələrində dil ilə
bağlı çoxsaylı monitorinqlər keçirilib. Bu monitorinqlərin nəticəsi ayrı-ayrı
vaxtlarda mütəxəssislərlə, media nümayəndələri ilə müzakirə edilib, mövcud
çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün tövsiyələr verilib. Azərbaycan
müstəqilliyini əldə etdikdən sonra təqribən 30-a yaxın qanunda, fərmanda, digər
direktiv aktda dilimizin, xüsusən də ədəbi dilimizin qorunması ilə əlaqədar
müxtəlif məsələlər öz əksini tapıb. Bütün qəbul olunmuş sənədlərdə Azərbaycan
ədəbi dilinin saflığı, işləkliyi, dövlət dili kimi işlədilməsində qarşıya çıxan
fəsadların aradan qaldırılması, dilimizə daxil olan alınma sözlərin
təmizlənməsi və digər məsələlər mütəmadi olaraq diqqət mərkəzində saxlanılıb.
Mətbuat Şurasının cari ilin iyun-noyabr aylarında keçirdiyi monitorinq də dil
normalarının leksik, qrammatik və üslub istiqamətləri üzrə 25 kütləvi
informasiya vasitəsində yol verilmiş nöqsanlar üzərində qurulub. Əvvəlcədən
qeyd etmək istərdim ki, aşkar olunan problemlər sadəcə monitorinqə cəlb olunan
media qurumlarının deyil, bizim ümumi problemimizdir və həmin problemlərin
aradan qaldırılması üçün tədbirlərin görülməsi vacibdir”.
Tədbirdə Mətbuat Şurasının monitorinq qrupunun
rəhbəri İlham Abbasov iyun-noyabr ayları ərzində keçirilmiş monitorinqlə
bağlı nəticələri açıqlayıb. O qeyd edib ki, monitorinqə 15 qəzet, 10
informasiya saytı cəlb olunub. İ.Abbasov bildirib ki, son dövrlərdə Azərbaycan
mətbuatında dilin leksik normasının pozulması halları xeyli azalıb. O,
Azərbaycan dilinin normalarına riayət olunması üçün zəruri tədbirlər
görüldüyünü də diqqətə çatdırıb. Eyni zamanda bildirib ki, leksik pozuntular
azalsa da, qrammatik və üslub pozuntuları hələ də qalır: "Mətbuatda şifahi
nitqdəvə yazıda Azərbaycan dilinin istifadəsi zamanı bir çox anlaşılmaz
ifadələr müşahidə olunur. Biz Azərbaycan dilində mövcud olan anlayışların
ingilis variantını istifadə edirik. Bəzi qurumların qısaltmaları,
abreviaturalarının Azərbaycan variantı deyil, ingilis dilində olan variantı
istifadə edilir. Məsələn,SOCAR, UNEC və sair. Son dövrlərdə İqtisadiyyat
Universiteti israrla tələb edir ki, mətbuat ali məktəbin adının
abreviaturasının məhz ingilis dilində olan formasını yazsın. Bu, doğru deyil.
Düzdür, son dövrlərdə Azərbaycan dilinin normalarına riayət olunması üçün
zəruri tədbirlər görülür. Lakin təəssüf ki, bu qədər diqqətin yönəldilməsinə
baxmayaraq, səhvlər hələ də qalır. Yaxşı cəhət isə odur ki, mətbuatda leksik
pozuntular xeyli azalıb. Amma qrammatik və üslubi pozuntular hələ də qalır.
Azərbaycanda çıxan istənilən mətbuat orqanında, istənilən yazıçının əsərində
durğu işarələri, o cümlədən vergül səhvi var”.
Monitorinq
qrupunun üzvü, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bəhram Məmmədov isə çıxışı
zamanı deyib ki, səhvlərin böyük əksəriyyəti xarici KİV-lərdən tərcümə zamanı
qeydə alınıb. Bununla yanaşı, o qeyd edib ki, bəzi jurnalistlər şifahi və
yazılı nitq arasında fərq qoymurlar. Monitorinqin nəticəsi olaraq o da
vurğulanıb ki, səhvlər daha çox mürəkkəb adların düzgün yazılmamasında, miqdar
saylarının yerində işlənməməsində özünü göstərir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Folklor İnstitutunun direktoru Muxtar İmanov tədbirin əhəmiyyətindən
söhbət açıb və Mətbuat Şurasının Azərbaycan ədəbi dilinin qorunması
istiqamətində gördüyü işləri, o cümlədən monitorinqlər keçirməsini yüksək
qiymətləndirib. Akademik deyib ki, Azərbaycan dilinin üzləşdiyi problemlər bəzi
hallarda mediadan, jurnalistlərdən kənar proseslərlə əlaqədardır: "Bu
problemlərdən bir neçəsini İlham Abbasov öz məruzəsində vurğuladı. Bunlar bir
sıra təşkilatların, qurumlarının adlarının qısaltması, abreviaturalarla
bağlıdır. Aidiyyəti qurumlar, təşkilatlar anlamalıdırlar ki, ədəbi dilimiz
Azərbaycan dövlətinin dövlət dilidir və buna hər kəs əhəmiyyət verməlidir.
Yuxarı təşkilatlar, yəni hansısa qurum hər hansı beynəlxalq və ya yerli
təşkilatın adını əvvəlcə öz doğma dilində, daha sonra əcnəbi dildə yazmalıdır. Bu
qısaltma problemi ona görə var ki, hansısa məktəb, ali təhsil ocağı, qurum və
ya sair öz adının qısaltmasını ingilis dilində yazdırır, təbliğ etdirir.
Əslində isə bu, düzgün deyil. Dövlət dilimizin öz qayda-qanunu var. Bu qanuna
əməl etmək hamının, o cümlədən mənim, adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz
təşkilatın, jurnalistin də borcudur. Digər bir problem bəzi alınma sözlərin
dilimizdə tam oturuşmaması ilə əlaqədardır. Bunu nəzərə almadan jurnalistin
yaxasından yapışa, onu dil normalarını pozmaqda günahkar görə bilmərik. Sadəcə,
jurnalistlərdən daha həssas və diqqətli olmağı tələb edə bilərik. Çox istərdim
ki, jurnalist müstəqilliyin verdiyi imkanlardan səmərəli istifadə etsin, öz
üslubunu ortaya qoya bilsin. Üslub ortaya qoymağın yolu da bir çox hallarda dialektlərimizdən
keçir. Bununla yanaşı, jurnalist şifahi və yazılı nitq formasını fərqləndirməyi
bacarmalı, predmeti bilməlidir. Jurnalist kimlə söhbət edirsə, kimdən müsahibə
alırsa, onu az-çox tanımalıdır. Tələm-tələsik qələmi, qeyd dəftərini, mikrofon
və ya diktofonu götürüb kimdənsə müsahibə almaq olmaz. Müsahibini tanımadan,
yazacağın sahəni bilmədən keyfiyyətli yazı ortaya qoymaq qeyri-mümkündür. Ən
əsası da jurnalistikaya gələn gəncin, jurnalistin dil normalarını qoruması üçün
dil duyumu olmalı, harada hansı sözü işlətməyi duyub his etməlidir. Bu,
kitab-dəftərlə, nəyisə öyrənməklə olmur. Quyuya su tökməklə quyuda su dolmaz. Eyni
zamanda tərcümələrdə yol verilən nöqsanlar da göz qabağındadır. Dövlət başçısı
İlham Əliyevin sərəncamlarından birində Azərbaycan seriallarının dilinin bərbad
vəziyyətdə olması xüsusilə vurğulanır. Bu da ondan qaynaqlanır ki, tərcüməçi
naşıdır, əcnəbi dildə olan mətni, sözü hərfi mənada tərcümə edir, tamaşaçıya
çatdırır. Təbii ki, bu da yolverilməzdir. Ümumilikdə isə bizim nəinki
jurnalistlərimiz, hətta dilçi alimlərimiz, ədəbiyyatşünaslarımız bəzi hallarda
dil normalarını pozurlar”.
Dövlət
Dil Komissiyasının üzvü, AMEA-nın Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun direktoru Möhsün Nağısoylu deyib ki,
rəhbərlik etdiyi institutda Azərbaycanda ədəbi dil normalarının pozulmasına
görə cəzaların icrası üçün tədbirlər planı hazırlanır. Onun sözlərinə görə,
bununla bağlı Dilçilik İnstitutuna məktub daxil olub. Direktor qeyd edib ki,
bir çox ölkələrdə ədəbi dil normalarının pozulmasına görə inzibati cəza
tədbirlərinin tətbiq edilməsi təcrübəsi var. M.Nağısoylu jurnalistləri son
dərəcə məsuliyyətli olmağa, dili sevməyə səsləyib və bildirib ki, xüsusən də
yazılı nitqdə çox diqqətli olmaq lazımdır. Onun sözlərinə görə, materiallar
yazılandan sonra yeri gələrsə 20 dəfə oxunmalı, buraxılan səhvlər aradan
qaldırılmalıdır.
AMEA-nın
müxbir üzvü, deputat Nizami Cəfərov deyib ki, dil normalarının
pozulmasının qarşısını almaq üçün monitorinqlər daha da artırılmalıdır. O bildirib
ki, aparılan monitorinqlərin nəticəsində dil normalarının düzgün işlənməsinə
diqqətin artdığı, səhvlərin azaldığı göz qabağındadır. Millət vəkili qeyd edib
ki, bu gün dillə bağlı ən böyük narahatlıq mətbuatdandır. Onun sözlərinə görə,
Azərbaycan mətbuatında üslub axtarışı getmir, publisistik üslub çökür, fərdi
üslub sıradan çıxır.
Tədbirdə digər çıxış edənlər
də bu cür monitorinqlərin keçirilməsini təqdirəlayiq hal kimi dəyərləndiriblər.
Natiqlər media nümayəndələrini dillə bağlı normalara düzgün riayət olunmasına
və Azərbaycan dilinin saflığının qorunması istiqamətində birgə fəaliyyətə
çağırıblar.
Rufik
İSMAYILOV