Azad ruhlu Ezop
Azadlıq arzusu zindan gətirir, ruhun
azad, cismin məhbus olur. Ya da, ən yaxşı halda, səni "dəli” deyə qələmə verib,
görməzdən gələcəklər. Bu, nə bugünün, nə dünənin, nə də keçmişin qanunudur. Həqiqəti
hərə bir cür bəyan edir. Kimi sözlə, kimi əməllə... Kimi nəsrlə, kimi nəzmlə.
Kimi də Ezop kimi təmsillə. Üç gün öncə (5 fevral tarixində) Səda Tədris
Teatrında Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Sabah
qruplarının IV kurs aktyor sənəti tələbələrinin (kurs rəhbəri əməkdar artist
Nofəl Vəliyev) ifasında Gilyermo Fiqeyredonun "Ezop” (tərcümə edən Fikrət Məlikov)
əsəri əsasında hazırlanmış eyniadlı tamaşanı izlədik. Anşlaqla keçən tamaşanın
quruluşçu rejissoru xalq artisti Cənnət Səlimovadır. Tamaşada Hilal Dəmirov
(Ezop), Sevgin Rzayeva (Kleya), Corc Qafarov (Ksanf), Könül Ələkbərova
(Melita), Orxan İskəndərli (Kapitan), Məhəmməd Musayev (Həbəş) çıxış edirlər.
Tamaşadan danışmazdan öncə ədəbi əsas
və onun müəllifi haqqında qısaca məlumat vermək istərdim. Axı, bu Gilyermo
Fiqeyredo kimdir və nə üçün "Ezop”?. Müəllif Latın Amerikalıdır və
yaradıcılğının parlaq dövrü məhz 1940-cı illərdən başlayır. Müəllifin məşhur əsərlərindən
biri Ezopun "Tülkü və üzüm” təmsili əsasında yazılıb. Ezopun tarixi şəxsiyyət,
yoxsa uydurma obraz olması hələ də mübahisə doğurur. Rəvayətlərə görə, Ezop ən
çox uşaqlar üçün uydurduğu nəsihətamiz təmsilləri ilə məşhurlaşmış bir şəxsiyyət,
eyni zamanda, tez-tez dəyər-dəyməzinə alınıb-satılan, özü kimi kölələr, nəzarətçilər,
ağalar tərəfindən daima incidilən bir qul olub. Bir nüansı da qeyd edim ki,
Ezopun həm də qozbel, axsaq, qoxrunc simaya malik biri olması da ehtimallar içərisindədir.
Ezopun 400-ə qədər təmsili günümüzə qədər gəlib çatsa da, müəllifin gerçək
kimliyi hələ də sual altındadır.
İlk
dəfə Leninqradda (Sankt-Peterdurq) Böyük Dram Teatrında rejissor G.Tovstonoqov
1957-ci ildə G.Fiqeyredonun "Tülkü və üzüm” təmsilinə "Ezop” adı ilə qəhrəmanlıq
komediyası kimi quruluş vermiş və azadlıqla köləliyin mübarizəsini əsas ideyaya
çevirmişdir. Lakin bir o qədər də uğur qazanmayan tamaşa on il sonra 1967-ci
ildə G.Tovstonoqov bu əsərə bir daha müraciət edərək, onu yeni redaksiyada
"Tülkü və üzüm” adı ilə tamaşaya qoymuşdur. Farsvari komediya janrında
hazırlanan tamaşa əvvəlki quruluşla müqayisədə daha böyük uğur qazanmışdır. Təbir
caizsə, tamaşanın sonunda Ezop məzəli biri kimi verilmiş və onun işlətdiyi
"Azad insanlar üçün uçurum haradadır?” sualı A.Qriboyedovun "Ağıldan bəla” əsərinin
sonluğu ilə yaxınlıq təşkil etmişdir.
Sabah
qruplarının ifasındakı tamaşada hadisələr, demək olar, dəyişdirilməyib. Bütün
hadisələr filosof Ksanfın Ezop adlı bir köləni evinə gətirməsi ilə başlanır.
Ezopun bu dünyada tək amalı var - AZADLIQ. Bununçün canından da keçər. Bir neçə
dəfə Ksanfı dilinin bəlasından qurtarsa da, yol göstərsə də, Ksanf hər dəfə ona
azadlıq vermək vədinə naxələf çıxır. Ksanf özünü nə qədər ağıllı bir filosof
hesab etsə də, zövcəsi Kleya onu heç sevmir. Lakin var-dövlət, ad-san naminə məcbur
ərinə qatlaşır. Fəqət Ezopun gəlişi ilə Kleya da dəyişir. Bir qulun, bədbəxt kölənin,
aciz şikəstin azadlıq naminə bu qədər çaba göstərməsi onu da azadlığa sövq
edir. Sanki Ezop onun gözlərini açır və bildirir ki, Kleya da onun kimi kölədir,
ruhən də, cismən də kölədir. Lakin Ezop ruhən azaddır, cismən zəncirlənsə də,
döyülsə də, söyülsə də, sözünü azad şəkildə deyə bilir. Bu onu hardasa Prometeyə
bənzədir. İnsanlara odu oğurlayıb verən Prometey qayaya zəncirlənsə də, gecələr
ciyərini quzğunlar yeyib, səhərlər o ciyər bərpa olunsa da, onun cismi zəncirlənib,
ruhən azaddır və o peşman deyil. İndi Ezop bilir ki, Ksanf ondan asılıdır, onun
təmsilləri ilə meydanda şagirdlərinə maraqlı söhbətlər edir, hörmət qazanır,
Kleya ondan asılıdır, çünki ona aşiq olub, bir razılığına möhtacdır. Melita ona
möhtacdır, Ezop razılaşsa, Kleya onu xilas edər və qaçarlar, Melita isə Ksanfa ərə
gedib azad olar. Qısası, rahat və azad yaşayan "insan”lar zəncirlənmiş, hər an
"heyvan kimi” döyülən Ezopdan asılı vəziyyətdədirlər. Çifayda, Ezop ondan
ala bilməyəcəkləri yeganə şey olan mənəvi
azadlığını qurban verməyəcək. Onsuz o, sevgiyə də inanmır. Ezop üçün iki tip
qadın var - biri onunçün daim əzab çəkən anası, digəri ona əzab çəkdirən
qadınlar. Əslində, hərfi mənada, Ezopun adında da bir iztirab var -
Ezop-Azap-Əzab...
Tamaşa boyu zaman-zaman izlədiyimiz
filmlər, oxuduğumuz kitablar, eşidiyimiz hekayələrlə rastlaşırdım. Ezopun üstünə
şər atılıb, yenidən Ksanfın sarayına gətirildiyi və müqəddəs məbəddən oğurlanan
camın onun çörək torbasından çıxdığını sonda Kleyanın etdiyi məlum olduğu an məkirli
qadın hiyləsi ilə nələr ediləcəyinin şahidi olduq. Belə bir qadın saf insanın
sevgisini əldə etmək üçün onu şərləməkdən belə çəkinmir. Məgər Putifarın zövcəsi
Züleyxanın sevdiyi və ona heç vəcdlə qarşılıq verməyən Misirin əzizi, HZ.Yusifə
necə böhtan atıb zindana yolladığını eşitmədikmi? Ezop isə Babək kimi "40 il
qul kimi yaşamaqdansa, bir gün azad yaşamaq daha yaxşıdır” prinsipinə əsaslanıb
özünü uçurumdan atır. Ölüm məhz onun əbədi azadlığı olur. Həyat davam edəcək,
yeni kölələr gələcək, məğlub tərəf isə sarayda "ölü” kimi yaşayan sağlar
olacaq. Çünki Ezopun danışdığı təmsillər bitəndə Ksanfın daha şagirdlərinə deməyə
yeni sözü olmayacaq, cah-cəlal içində yaşasa da, yeri gələndə Ksanfın əmri ilə
qonağın ayağını yumağa məcbur qalan Kleya yenə də kölə kimi yaşayacaq, azadlıq
arzusu ilə alışıb-yanan Melita isə Kleyanın himayəsindəki kölə olaraq qalacaq.
Tamaşanın rejissoru əsas ideyanı
azadlıq üzərində qurmuşdur. Əslində, Ezopun işlətdiyi "bütün insanlar azad
yaradılıb, kölə olmaq üçün yox” kəlməsi tamaşanın ideya leytmotivini təşkil
edir. Sözünü azad deməyi bacarmayan, əmrlərə tabe olan insan mütləq ruhunu
satmış bir kölə kimi yaşamağa məhkumdur.
Tələbə-aktyorların altı ay müddətindəki
məşqlərdən çox şey öyrəndikləri bəlli idi. Ədalar, pafoslar, mizan və jestlər,
üz mimikları tamaşada işləyirdi. Düzdür demək olmaz ki, hər şey mükəmməl idi.
Ancaq tələbə kimi çox məsuliyyətlə çalışmışdılar. "İntellektual oyun” olaraq
hazırlanan tamaşada Ksanf filosofdan çox özünü filosof sanan sarsaq kimi təqdim
olunsa da, Ezopu oynayan Hilal Dəmirov digər həmkarları ilə müqayisədə daha dərin,
daha inandırıcı oynadı. Obraza daxil olub, onu özününküləşdirməyi, bizlərə
yansıtmağı bacardı. Lakin bir nüansı qeyd etməliyəm ki, Hilal Ezopu oynayarkən
tamaşaçını qozbelliyinə tam inandıra bilmədi. Qozbel və axsaq mütləq bir tərəfi
əyilmiş və bütün vaxt ağır yerişli olur. Lakin emosional, sevgi anlarında Hilal
obrazın qozbelliyinə rəğmən belini düz tutur, adi insan kimi hərəkətlər etməklə,
ani olaraq, rolunu unudur və Ezopluqdan çıxırdı. Ancaq bununla belə aktyorun üz
cizgiləri və ifadələri, Həbəş tərəfindən qamçılanma səhnəsi, Ksanf tərəfindən təpikləndiyi
epizodlarda qüsursuz oynadığını vurğulamaq borcumdur. Melitanı canlandıran
Könül Ələkbərovanın hədsiz həyəcanı
tamaşa boyu obraza daxil olmağına mane olurdu.
Xırda qüsurlara baxmayaraq belə az
zaman çərçivəsində çox şeyə nail olan tələbələrə əhsən düşür. Ümid edək ki, bu
səhnə daha neçə-neçə Ezoplar, Ksanflar, Kleyalar yetişdirib gələcəyin əsl sənətkarı
edəcək...
Nigar
Pirimova
Teatrşünas