Azad mətbuatımızın ilk təminatçısı
İstər arxiv sənədləri, istərsə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünü əks etdirən əksər tədqiqat əsərlərində
belə bir fikir vurğulanır ki, Azərbaycan mətbuatı tarixində 1918-1920-ci illər,
bütün əvvəlki dövrlərə nisbətən, ən yüksək inkişaf mərhələsidir. Bu dövrün mətbuatı
həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından, milli mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi
kimi, Azərbaycan həyatının canlı salnaməsinə çevrildi. Sözsüz ki, mətbuatın belə
yüksək səviyyədə inkişaf etməsinə səbəb ilk növbədə hökumətin ona qayğı ilə
yanaşmasında idi. Bu qayğının nəticəsi olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Hökumətinin 1918-ci il 9 noyabr tarixli sərəncamı ilə mətbuat və kütləvi
informasiya vasitələrinin məzmunu, nəşri və yayılması üzərində dövlət nəzarəti
ləğv olundu. İlk dəfə Azərbaycan yazarı və oxucusu azad sözün, azad mətbuatın nəfəsini
duydu. Senzuranın ləğvi ölkədə azad mətbuata yol acmaqla yanaşı, milli mətbuatın
qarşısında yeni və çox müqəddəs vəzifələr qoydu. Mətbuat da Xalq Cümhuriyyətinin
qorunub saxlanması, yaşanması üçün ideoloji mübarizəyə qalxdı. Milli ruhlu mətbuatda
aparıcı mövzulardan birincisi Azərbaycan xalqının əldə etdiyi müstəqilliyi
qorumaq, istiqlal düşüncələrini dərinləşdirmək, demokratik şüuru möhkəmləndirmək,
ona qarşı çıxan qüvvələrə layiqli cavab vermək idi. Demokratik prinsiplər üzərində
qurulan AXC müstəqil və azad jurnalistikanın zəruriliyini anlayaraq, mətbuatın
və nəşriyyatların işini dövrün tələbləri səviyyəsində qurmaq üçün hüquqi
bazanın yaradılması istiqamətində mühüm işlər gördü, bir-birinin ardınca bir
necə qanun və sərəncamlar qəbul etdi. Mətbuata dair verilən əmr və göstərişlərin,
qanun və qərarların geniş məsələlərə toxunması, aparılan işin ciddiliyindən xəbər
verirdi. Belə sənədlər arasında özünün siyasi-hüquqi, sosial-mədəni əhəmiyyətinə
görə, xüsusi diqqət çəkən, ölkədə kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətini
tənzimləyən ilk qanunverici akt "Mətbuat haqqında Nizamnamə” oldu. 1919-cu ilin
30 oktyabrında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən qəbul edilən
bu Nizamnamə uzun illər çar imperiyasının zülmü altında sıxılan xalqa azad şəkildə
fikirlərini ifadə etmək imkanı verdi. Mətbuat da ölkənin hər sahəsinə müdaxilə
etmiş, problemlərin həllinə çalışmış, yeniliyi təbliğ etmiş, ölkə həyatını tam
dolğunluğu ilə əks etdirməyə səy göstərmiş və sonda buna nail olmuşdur. Mətbuat
tam obyektiv şəkildə ölkənin nailiyyətləri ilə yanaşı, iqtisadi, siyasi, mədəni
həyatındakı problemlərdən, nöqsanlardan də bəhs edən mövzulara öz səhifələrində
yer vermişdir. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə ölkəmizdə mətbuatla bağlı məsələləri "Mətbuat Haqqında Nizamnamə” adlı
normativ sənəd tənzimləyib.
1918-1920-ci illərə aid arxiv sənədləri və dövrü mətbuatın materialları
ilə tanış olarkən aydın olur ki, iki hissədən (birinci hissə 20 bənd, ikinci
hissə 3 bənd) ibarət olan Nizamnamə qəbul edilməzdən əvvəl, Parlamentin bir necə
iclasında müzakirə olunub. Bu müzakirə və mübahisələrdən də göründüyü kimi, "Mətbuat
Haqqında Nizamnamə” heç də asanlıqla qəbul olunmayıb. Müzakirələr zamanı "Hümmət”,
"Sosialist fraksiyası, "Əhrar” partiyalarının nümayəndələri nizamnaməyə qarşı kəskin
etiraz edirlər. Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə keçən 25 oktyabr 1919-cu il
tarixli iclasda S.Ağamalıyev ("Hümmət”) qanun layihəsi əleyhinə uzun bir nitq
söyləyib. İ.Əbilov da ("Hümmət”) həmkarının qərəzli fikirlərini dəstəkləyib: "Mən
güman edirəm ki, bu qanun layihəsi bizə təqdim olunduğu şəkildə mətbuat
azadlığına zərbə vuracaq. Birinci bənddə deyilir ki, respublikanın hər bir vətəndaşı
qəzet, jurnal, kitab nəşr edə bilər. Amma on birinci bənddə deyilir ki, qəzet nəşr
edən, qəzeti buraxmazdan yeddi gün əvvəl mətbuat müfəttişliyini bu haqda xəbərdar
etməlidir”.
Ə.Qarayev
("Hümmət”) və A.Pepinov ("Sosialist fraksiyası”) da Nizamnamənin qəbul edilməsinin
əleyhinə çıxış edərək, bunu söz azadlığının qarşısının alınması kimi qiymətləndirərək,
qərəzli fikirlərindən dönmədilər. Sosialist fraksiyasından İ.Əbilov və
A.Pepinov yenidən etiraz edərək Nizamnamənin bir daha komissiyaya
qaytarılmasını tələb etdilər. Q.K.Sanıyev ("Hümmət”) isə daha qərəzli çıxış edərək
bildirir ki, Nizamnamə hakimiyyətdə olan partiyanın mətbuat azadlığını boğmaq
istəyini aydın göstərir. Çox qəzəbli çıxış edən natiq sözünü belə tamamlayır:
"Biz belə qanun istəmirik”.
Bütün
çıxışları səbir və diqqətlə dinləyən M.Ə.Rəsulzadə mətbuat azadlığı ilə
anarxiya mətbuatını qarışdıran natiqlərə irad tutaraq deyir: "Bu Nizamnamə azad
mətbuatla anarxiya mətbuatı arasında sərhədi müəyyənləşdirir. Eləcə də yazılı və
şifahi sözün fərqli olduğunu, onlardan birinciyə nəzarətin mümkünlülüyünü,
ikinciyə isə qeyri-mümkün olduğunu aydınlaşdırır”.
Çox
gərgin keçən iclasın yekununda təkliflər səsə qoyulur; 29 səs lehinə, 27 səs isə
əleyhinə verilir və qanun qəbul olunur. Azlıq səsvermənin düzgün olmadığını
göstərir. İkinci və üçüncü dəfə səsə qoyulur və Parlament ikinci oxunuşa keçidi
qəbul edir. Nəhayət, 1919-cu il oktyabrın 30-un da "Mətbuat Haqqında Nizamnamə”
qəbul olunur. Bununla da bir daha sübut olunur ki, dövlət mətbuat işinə son dərəcədə
həssas yanaşaraq, siyasətində ona xüsusi əhəmiyyət verib. Real tarixi şəraiti dəqiq
qiymətləndirən AXC hökumətinin mətbuat haqqında siyasətini demokratik əsaslarla
qurmasının bir sıra səbəbləri var. Bunlardan bir necəsini sadalamaq yerinə düşərdi.
Birincisi, ölkənin informasiya məkanının yad təsirlərdən qorunmasına yol
açdı, KİV-i bir sistem kimi formalaşmağa yönəltdi, onu pərakəndəlikdən,
qeyri-peşəkarlıqdan uzaqlaşdırdı. İkincisi, həmin dövrdə bolşevik, eser-menşevik,
islam və s. təmayüllü mətbuat orqanları fəaliyyət göstərirdi ki, bununla da
dövlətin ideoloji əsaslarını zəiflədirdi. Nizamnamə ciddi hüquqi sənəd olmaqla
normativ aktları müəyyənləşdirirdi və mətbuatda məsuliyyətsiz çıxışların qarşısını
alırdı. Üçüncüsü, bu Nizamnamə ölkədə normal KİV sisteminin yaradılmasına səbəb
olmaqla yanaşı Azərbaycanda mütərəqqi jurnalistika ənənələrinin əsasını qoydu. Ən
əsası, bu rəsmi sənəd mətbuata dövlətin hüquqi dəstəyini təmin edərək, dövlət
anlayışlarının, dövlətçilik şüurunun möhkəmləndirilməsinə xidmət etdi. Bu Nizamnamə
milli demokratik mətbuatımıza dair milli demokratik dövlətimizin ilk rəsmi
hüquqi sənədidir. Elə ona görə də bu sənəd Azərbaycan jurnalistikasının
inkişafına güclü təkan verdi, milli mətbuat tariximizdə silinməz bir iz qoydu.
Müasir dövrümüzdə KİV sahəsində qəbul olunan qanunvericilik aktlarında da bu iz
hiss olunmaqdadır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası yenidən müstəqillik əldə edən
kimi özünün müstəqil Konstitusiyasını yaratdı. Konstitusiyanın xalqa verdiyi
azadlıq hüquqlarından biri mətbuat, söz, fikir azadlığı ilə bağlıdır. Ona görə
də bu azadlığın hüquqi bazasını təşkil edən KİV haqqında Qanun hazırlandı və
1992-ci ildə Parlament tərəfindən qəbul edildi. "KİV haqqında Qanun”un hazırlanmasında
1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən qəbul olunan qanundan yetərincə
istifadə olunub.
Odur ki, bu
gün mətbuatımızın ideya istiqamətinə nəzər saldıqda görürük ki, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti mətbuatı ilə tam eyni bir siyasəti təbliğ edir. İstər 1918-1920-ci
illərdə, istərsə də bu gün milli mətbuatımız müstəqil dövlət, demokratik vətəndaş
cəmiyyəti qurmaqla yanaşı, sosial ədalətin təmin edilməsində, milli şüurun,
milli özünüdərkin, siyasi mədəniyyətin və bütövlükdə sağlam mənəvi dəyərlərin
formalaşmasında mühüm rol oynayır. Zəngin, böyük bir tarixə malik olan milli mətbuatımızın
bu müsbət xüsusiyyətləri öyrənilməli və əxz edilməlidir. Heç şübhəsiz, keçilmiş
yolun öyrənilməsi, dəyərləndirilməsi, Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsinə,
demokratik dəyərlərin tam bərqərar olmasına, cəmiyyətdə sabit, sağlam mühitin
yaradılmasına və müstəqillik ideyalarının təbliğinə xidmət etməlidir. Əgər sələflərimizdən
öyrənir və onların yolunu davam etdiririksə, əsas məqsədi xalqa təmənnasız xidmət,
azadlığı və müstəqilliyi qorumaq, xalqı maarifləndirmək, məlumatlandırmaq,
"türkçülük, islamçılıq, müasirlik” prinsipinə söykənərək, böyük Azərbaycançılıq
ideologiyasını təbliğ etməkdir. Azərbaycançılıq Azərbaycan xalqının məfkurəsidir,
məfkurəçilik isə bizim əsas siyasi xəttimizdir.
Bu zaman belə bir sual meydana gəlir: görəsən bu gün mətbuat
azadlığının, mətbuat bolluğunun olduğu bir zamanda KİV-lər bu siyasəti necə təbliğ edirlər? Bunun üçün
düşünməyinə dəyməzmi? Bu böyük amalları
kiçik hisslərə, şəxsi maraqlara qurban vermək qələm əhlinə yaraşarmı? Axı bu
gün Azərbaycan söz, fikir və mətbuat azadlığının maksimum səviyyədə təminatı
baxımından, MDB məkanında ən qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Ölkəmizdə insan
hüquqlarının, siyasi plüralizmin vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu öz təsdiqini
həm də demokratik institut kimi formalaşmış kütləvi informasiya vasitələrinin
müstəqil fəaliyyətində, onların inkişafı üçün yaradılmış hüquqi təminatda
tapır. Bu mənada, Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığının təminatı, bu hüquqdan
vətəndaşların və dövlətin mənafeyi naminə düzgün, səmərəli istifadə edilməsi
sahəsində, şübhəsiz ki, KİV-in də rolu
böyükdür, danılmazdır.
Qərənfil
Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist