AŞİQLİK ZİRVƏSİ

“Xəmsə”nin üçüncü əsəri olan “Leyli və Məcnun” öz mövzusunu xalq əfsanələrindən götürmüşdür. Adətən, müəllif tarixi mövzuya müraciət edərkən iki məqsəddən birini güdür: ya tarixi material öz-özlüyündə dərin fəlsəfi məzmuna malikdir və həmin dövrün mahiyyətini özündə əks etdirir, ya da müəllifin yaşadığı dövrlə həmahəng səsləşir və onu narahat edən məsələlərin açılmasına xidmət edir.
Bu baxımdan “Leyli və Məcnun” əfsanəsinin tarixi mahiyyəti ondadır ki, o, islama qədərki Şərq dünyasının ruhi və mənəvi vəziyyətini özündə əks etdirməklə yanaşı, Nizamini narahat edən insan konsepsiyasının açılması üçün əlverişli materialdır. İslamın yaranmasının ərəfəsi olan bu dövr bəşəriyyətin ruhi-mənəvi tarixində vacib bir keçid mərhələsidir. Belə tarixi dövrlər, adətən, ziddiyyətlərlə, dərin və kəskin münaqişələrlə, insan qəlbində və şüurunda baş verən daxili təbəddülatlarla zəngin olur ki, bu da insan mahiyyətinin açılması üçün yararlı material hesab olunmalıdır. İntibah dövrü bədii təfəkkürün diqqətini cəlb edən vacib məsələlərdən biri, bəlkə də ən başlıcası insan problemidir. Renessans dövrü sənətini nə sırf tarixi, nə də sırf müasir məsələlər maraqlandırmır. Onu maraqlandıran əzəli və əbədi olan insan məsələsidir; insanın konkret tarixi və müasir mahiyyəti deyil, onun təkamülü məsələsidir. Ona görə də Renessans dövrü ədəbiyyatı bir qayda olaraq öz mövzusunu tarixi hadisələrdən və keçmiş dövrlərdən götürür. Burada bir daha təkrar etməyi lazım bilirik ki, Nizami poemalarının hamısında mövzuların islama qədərki dövrdən götürülməsi heç də təsadüfi deyil. Zərdüştlüyün və bütpərəstliyin islam dini ilə əvəz edilməsi Şərq dünyasında ən əzəmətli və ən mürəkkəb bir hadisə idi. İslamın gəlişi ilə Şərq dünyası öz ruhi yetkinlik dövrünə qədəm qoyur. Bu vacib keçid mərhələsinin timsalında Nizami insanın ruhi mahiyyətini açmağa cəhd göstərir və bu yolda böyük uğurlar qazanır.
Yuxarıda qeyd etmişdik ki, “Leyli və Məcnun” poemasında “Xosrov və Şirin” tematikasının bir qolu, yəni eşq mövzusu davam etdirilir. Əgər “Xosrov və Şirin” poemasında eşq şahlıqla yanaşı iki aparıcı mövzudan biri idisə, “Leyli və Məcnun”da o, yeganə mövzudur. Əgər “Xosrov və Şirin”də eşq öz gözəlliyi və cazibədarlığı, şirinliyi və acılığı, hicranı və vüsalı ilə təsvir olunurdusa, “Leyli və Məcnun”da eşq hicran vəziyyətində, ağrılı-acılı bir bəla kimi, bir dəlilik kimi təsvir olunur, sırf ruhi bir vəziyyət kimi səciyyələndirilir. Beləliklə də eşqin daxili psixoloji və ruhi mahiyyəti ön plana çəkilir. Burada eşq macəralarına xas olan vüsal və nəşə, eyş-işrət və məhəbbət kamı yoxdur. Bütün bunlar ruhi mənaya qurban verilmişdir. Məcnun real həyatdan, insanlardan, hətta özündən belə təcrid olunmuş bir ruhpərəst kimi təsvir olunur.
Əgər Xosrovun Şirinə olan eşqi ideallıqdan reallığa, rühanilikdən təbiiliyə doğru inkişaf edirsə, Məcnunun Leyliyə olan məhəbbəti reallıqdan rühaniliyə doğru yüksəlir. Xosrov əvvəlcə Şirini xəyalən sevdi, sonra isə onun özü ilə görüşdü. Şirin Xosrova əvvəlcə əlçatmaz bir ideal kimi görünür, sonra isə onun məşuqəsi və övrəti olur. Məcnun eşqi isə real ünsiyyətdən başlanıb ideal ruhi məqamda tamama yetir. Məcnun əvvəlcə Leylinin özünü sevir, sonra isə onun xəyalı ilə kifayətlənir; bütün real istəklər və məqsədlər ortadan götürülür, ruhun hakimiyyəti başlanır. Bu da ağıllı Qeysin dəli Məcnuna çevrilməsi kimi baş verir.
Xosrov bir insan kimi həm eşqdə, həm də şahlıqda natamam idi, mütləqlikdən uzaq idi. O nə aşiq kimi, nə də şah kimi ideal səviyyəsinə yüksələ bilmədi. Bunu Xosrovun şahlıqda Bəhram Çubinə, eşqdə isə Fərhada uduzması açıq-aydın göstərir. Məcnun isə eşqdə ideal səviyyəsinə yüksəldi, mütləq aşiq kimi eşq zirvəsini fəth etdi. Xosrovun fərdi ruhu ehtiraslar, həvəslər, mənsəblər və şövkətlər girdabında uyuyurdu. Eşq onu bu qəflət yuxusundan oyatdı və ruhi aləmə qovuşdurdu. Xosrov xarakterinin təkamülü onun fiziki varlığı ilə ruhi varlığının münaqişəsindən ruhun qələbəsinə doğrudur. Ruhun bu azadlığı Xosrov eşqinin Xosrov həvəsləri üzərində qələbəsindən sonra baş verir. Xosrovun sonu Məcnunun əvvəlidir. Xosrov keşməkeşlərdən, çaşqınlıqlardan keçib eşqə tapındı. Məcnun elə eşqdən başlayır. Xosrovun ölümü onun ruhunun oyanması ilə bir vaxta düşür. Fiziki ölüm ruhi həyatın başlanğıcı olur. Məcnunun həyatı isə eşqdən, yəni birbaşa ruhi oyanışdan başlanır. Məcnunun bu dünyadakı həyatı onun ruhunun həyatıdır. Fərdin oyanmış ruhu sanki Məcnunun simasında öz real, dünyəvi həyatını yaşayır. Məcnunun ölümü isə fərdi ruhun ilahi ruhla birləşməsi kimi səciyyələnir. Leyli və Məcnunun cənnətdəki həyatının təsviri bir növ aşiqlərin ruhi saflığının məntiqi davamı kimi başa düşülməlidir. Şir biləkli Xosrov və quru cəsədə oxşayan Məcnun – fiziki və ruhi mövcudluğun təcəssümləridirlər. Vücud qoymadı Xosrovun ruhu oyansın. Ruh qoymadı Məcnunun vücudu oyansın. Xosrovun ruhu, Məcnunun isə vücudu qəflətdəydi. Hər iki qəhrəmanı birləşdirən bir şey var ki, o da onların fiziki ölümüdür.
Nizami yaradıcılığında insan ya şan-şöhrət, şövkət və dövlət sahibi kimi, ya da eşq fədaisi kimi təsvir edilir. Hər iki halda Nizami insanın nəyə qadir olduğunu, necə əzəmətli bir varlıq olduğunu təsdiq edir. Lakin Nizami yaradıcılığında insan heç vaxt mütləq qalib və mütləq qüvvə kimi təsvir olunmur. İnsan çox şeyə qadirdir, lakin o, mütləq deyildir. Ona görə də Nizaminin bütün qəhrəmanları dünyada ad-san çıxarmış insanlar olmaqla belə faciəvi ölümdən yaxa qurtara bilmirlər. Onlardan heç biri mütləq qələbə çala bilmir. Xosrovun xaincəsinə öldürülməsi, Məcnunun həsrətli ölümü, Bəhramın mağarada yox olması, İsgəndərin dünyadan vaxtsız köçməsi – bütün bunlar fərdin məğlubiyyəti, onun ilahi qüvvə qarşısında acizliyinin ifadəsidir.
Məcnunun Xosrovdan üstünlüyü ondadır ki, o, bəsit, ötəri həvəsləri və dəyərləri dəf edib, saf ruhun dərgahına yüksələ bildi. Məcnun eşqi tam mənada ruhi mövcudluqdur. Lakin insanın təbii hisslərdən yaxa qurtarıb, sırf ruhi mahiyyətə tapınmasını Nizami hələ insan üçün ən ali məqsəd və onun mənəvi-tarixi təkamülündəki son mərhələ hesab etmir. Məcnun ruhi həyatın zirvəsinə çatdı, lakin son məqsədə çata bilmədi. İnsan üçün ən ali və son məqsəd isə, Nizaminin fikrincə, şəxsiyyətin ilahi varlığa qovuşmasıdır, fərdi ruhun ilahi ruha çatmasıdır ki, bu da məxluqun xaliqə sonsuz və təmənnasız eşqində baş verir. Məcnun bu zirvəyə yüksələ bilmədi. O, ruhən saflaşdı, yerdən, mühitdən, insanlardan, hətta öz mənliyindən belə azad oldu, ruhi mövcudluğun şirinliyini daddı, lakin fərdi ruhun son istinadgahı olan ilahi hikməti dərk edə bilmədi. Allah əvəzinə o, insanı sevdi, ilahi məqamda isə məşuqəni gördü. Leyli Məcnunun nəzərində ilahiləşdi, qibləgaha çevrildi. Öz rəbbisinə çatmalı olan Adəm övladı özü kimisinə, yəni adi bir bəndəyə tapındı və onu Tanrı qədər sevdi.
Nizaminin insanı real aləmdən ruhi aləmə doğru əzablı və şərəfli bir yol gedir. Bu yolda Məcnun Xosrovdan bir addım qabağa getmiş oldu. O, bütün təbii və ictimai dəyərlərdən, real həyatdan üz döndərmiş, ruhi və mənəvi dəyərlərə, ideal eşqə üz tutmuş, bu yolda böyük fədakarlıq göstərmiş, insan xilqətinin aliliyini və qadirliyini təsdiq etmiş, lakin son məqsədə, ilahi aləmə çata bilməmişdir. Onun faciəsinin səbəbi də elə bundadır. Leylinin ölümqabağı Məcnuna çatdırmaq istədiyi vəsiyyətində o, deyir:
Amandır, bundan sonra gözünü
Allahın kərəmindən başqa bir kəsə dikmə!
Gördünmü ki, yanlış yola düşdün,
Özün kimi birisinə göz dikdin?
Beləliklə, Məcnunun ləyaqəti onun qəbahətinə çevrilir, eşqdəki fədakarlığı onun faciəsini təyin edir. Leylini intəhasız bir məhəbbətlə sevməsi Məcnunun fədakarlığıdır, onun ən böyük ləyaqətidir. Lakin onun sevən qəlbində qadının Allahın yerini tutması bu ləyaqəti qəbahətə çevirir. Bununla da məcnunluq paradoksu yaranır. Paradoks ona görə deyirik ki, məcnunluq həm saf eşqdir, həm də dəlilik, həm möhtəşəmlikdir, həm də miskinlik, həm şərəfdir, həm də qüsur, həm qələbədir, həm də məğlubiyyət.
Məcnun Allahı axtarmadı, ona tapınmadı. O, daim Leylini axtardı və ona tapındı. Lakin eşqin bu əzablı və ziddiyyətli yolu onu cənnətə gətirib çıxardı. Məcnunluq insanın ruhi kamillik dərəcəsidir. Məcnunluq Adəm övladının cənnətə qayıtmaq cəhdidir. Əgər Xosrov və Şirin məhəbbəti cənnətdən qovulmuşlar nəslinin yerdəki ziddiyyətli və qüsurlu məhəbbətidirsə, Leyli və Məcnun eşqi insan xilqətinin qüsursuz və saf eşqidir ki, bu da ruhi kamillik baxımından cənnət əhlinə xas olan xüsusiyyətdir.
Nizami gözəl dərk edirdi ki, eşq insan ruhunu sarsıdan və ucaldan ən güclü ehtiraslardan biri, bəlkə də dini ehtizazla rəqabətə girə biləcək yeganə ehtirasdır. Eşq (qadına məhəbbət) insanın özünü unutması, özündən əl üzüb başqa bir fərdlə ruhən birləşməsidir. Ən geniş və ali mənada eşq (Allaha məhəbbət) insanın özündən əl çəkib dünyayla, kainatla birləşməsi, onunla həmahəng olmasıdır. Eşqdə fərdi insan mövcudluğu həmişə müştərək mövcudluğa can atır. N.O.Losski qeyd edir ki, “eşqin ən vacib cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, sevdiyimi mən öz mahiyyətimə daxil edirəm və o, ontoloji cəhətdən mənim “mən”imlə və mənim həyatımla birləşmiş olur”. Alim yazır ki, “məhəbbətin yaranması təkcə subyektiv-psixoloji hal deyil, ontoloji dəyişkənlikdir”.
Eşq vasitəsilə sanki insan itirilmiş harmoniyanı qaytarmaq istəyir. Bəşəriyyət tarixinin ilk dövrlərində insan təbiətin tərkib hissəsi kimi makroaləmə üzvi surətdə daxil idi və onunla dünya arasında ayrılıq və ziddiyyət yox idi. İnsan özünü fərd kimi dərk etdikdən sonra təbiətdən ayrıldı və beləliklə də, ilkin harmoniya itirilmiş oldu. Daha yüksək kamillik mərhələsində insan yenidən o itirilmiş harmoniyanı qaytarmağa cəhd göstərir və bu cəhd daha yüksək səviyyədə - ruhi səviyyədə baş verir. İnsan ruhən dünyayla yekdilliyə can atır. Bu prosesin son və ən yüksək mərhələsi dindir – insanın Allaha tapınmasıdır, onun ilkin mərhələsi isə eşqdir – insanın insana tapınmasıdır. Qadına məhəbbətdə fərd yalnız öz şəxsi təkliyini dəf edir, ruhən başqa məxluqla birləşir. Allaha məhəbbətdə isə ümumən millət və bəşəriyyət bir ruhi-mənəvi yekdilliyə və harmoniyaya can atır.
Məcnun eşqinin mənası ondadır ki, bu eşq fərdi ruhi təklik vəziyətindən çıxarıb, başqa bir fərdə qovuşdurur. Bir növ iki fərdi ruhun birləşməsi hadisəsi baş verir. Məcnun məhəbbəti bütpərəst məhəbbətidir. Burada insan ruhu öz mütləq dayağını axtarır. Məcnunluq da bütpərəstlik kimi insanın mütləq ruha doğru irəliləyişində vacib mərhələlərdən biridir. İnsan vücudu təbiətə, ruhu isə Allaha qovuşmaqla rahatlıq tapır. Bəşəriyyət bütpərəstlikdən allahpərəstliyə doğru uzun bir inkişaf yolu keçir. Bu yolu itirilmiş harmoniyanın axtarışı yolu hesab etmək olar. Yeni ruhi harmoniyanın yaranması dində və Allaha eşqdə baş verir. Məcnun məhəbbətində ilahi eşqin sədası duyulur. Məcnunun Leyliyə olan məhəbbəti insanın Allaha məhəbbətinə aparan yolun başlanğıcıdır. Təbiətdən ayrılmış insan, yəni özünü ruhi bir varlıq kimi dərk etmiş və təbii harmoniyanı itirmiş insan ruhi harmoniya axtarır, yəni öz Allahı ilə birləşməyə can atır. Məcnun eşqi məhz bu məqamın ifadəsidir.
Eşq vücudu tərk edib ruha tapınmaqdır. Vücudun tam inkarı və ruhun tam qələbəsi ölümdə baş verir. Məcnun eşqi insanın hələ öz sağlığında vücudu dəf edib ruha qovuşmasıdır, sağ ikən axirətə köçməsidir. İnsan həyatı sevdiyi qədər ölümü də sevir, vücudun nəşəsi qədər ruhun da nəşəsi şirindir. Ona görə də ruh əhli üçün ölüm həyat qədər cazibədardır. Məcnun hər gün ölüb dirilir, varlıqla yoxluq arasında yaşayır. Vücudu sevmək insanı nəşə və həvəslər girdabına qərq edərkən, ruhu sevmək insanı iztirablar sonsuzluğuna gətirib çıxarır.
Qadına məhəbbətlə Allaha məhəbbət insan qəlbində həmişə rəqabətdə olmuşdur. İlahi eşq insanı həmişə göylərə səsləmiş, ideal saflığa sövq etmiş, ötəri və bəsit həvəslərdən xilas etmişdir. Qadına məhəbbət isə həmişə insanı göylərdən yerə endirmiş, real və bəsit nəşələrə sövq etmişdir. Allaha və qadına məhəbbət insan həyatının iki qütbünü – ideal və real tərəflərini təşkil edir. Əli göylərdə qalan insan heç vaxt ayağını yerdən üzə bilməmişdir. Bu iki əks qütbləri öz qəlbində birləşdirən yalnız Məcnun olmuşdur. Leylinin simasında o, qadını göylərə qaldırmış, ilahini yerlərə endirmişdir. Məcnun məhəbbətində yerlə göy birləşmişdir. Bununla da dünyada ən şirin və ən acı, ən nəşəli və ən iztirablı məhəbbət yaranmışdır – Məcnun məhəbbəti.
Qadını ilahi qədər sevən aşiq möhtəşəmdir, lakin qadını ilahi məqamında görən aşiq həm də miskindir, dəlidir. Məcnun insanın ilahi ehtiyacını duyan, lakin ilahi əvəzinə məşuqə tapan əzəmətli, həm də sərsəri bir aşiqdir.
Məcnunun yaşadığı mühitdə qadına münasibət birmənalı idi: ailə ali eşq əsasında deyil, olsa-olsa adi məhəbbət əsasında qurulurdu. Ailənin ailə olması üçün ilahi eşqə ehtiyac yox idi. Kişi öz səadətini özü qazanırdı və əksərən satın alırdı. Dədə-babadan qalmış bu ənənə heç kəsə qüsurlu görünmürdü. Ona görə də Məcnunun atası elçiliyə gedəndə Leylinin atasına deyir:
Mən inci alan, sən inci satansan,
Əgər ağlın varsa, matahını sat.
Nə qədər baha qiymət qoysan
Artıqlaması ilə verməyə müştəriyəm (73).
Göründüyü kimi, qız atası ilə oğlan atası arasında eşqdən və cavanların bir-birini sevməsindən hec söhbət getmir. Öz oğluna nəsihətində Məcnunun atası deyir:
Havayı yerdən dövləti bada vermə,
Dövlət varsa, kama çatmaq da olar.
Dövlət düyünləri açan səbəbdir,
Şahlıq üzüyünün firuzə (qaşıdır) (87).
Lakin nə atasının var-dövləti, nə də Nofəlin qılıncı Məcnunu eşq səadətinə çatdıra bildi, baxmayaraq ki, dövr dövlət və güc dövrü idi. Məhz belə bir mənəvi zülmət dünyasında Məcnun eşqi şimşək kimi parladı, aləmi ani nura qərq etdi, Leyli və Məcnun eşqinin oduna dünya nurlandı və isindi. Sevənlər isə yanıb külə döndü. Leyli-Məcnun əhvalatından sonra dünya əvvəlki dünya olaraq qala bilməzdi, çünki o, Leyli-Məcnun eşqi deyilən hikmət görmüşdü. Şərq dünyasının mənəvi təkamülündə yeni mərhələ açılmışdı. Insanlıq öz mənəvi kamilliyinə doğru bir addım da yaxınlaşmışdı. Leyli və Məcnun eşqi bəşəriyyətin ruhi kamillik ehtiyacının ifadəsidir. Kosmik sonsuzluq atom sonsuzluğunda təkrar olunduğu kimi, bəşəriyyətin də ilahi axtarışları fərdin eşq axtarışlarında təkrar olunur. Məcnunun Leyliyə məhəbbəti bəşəriyyətin Allaha məhəbbətinə bənzəyir. Mahiyyətcə Məcnun eşqi mütləq varlıq qarşısında səcdə və ibadətdir. Bu eşq məhəbbətdən çox inama bənzəyir. Leyli və Məcnun eşqi bəşəriyyətin bəsit hisslər dünyasından ilahi inam dünyasına, empirik məişətdən dini aləmə keçid dövründə yaranmış ruhi vəziyətdir. Məcnun məhəbbəti məhz bu keçid dövrünün səsidir, islamın yaranma ərəfəsidir. Allahı dərk etmək və onu tanımaqdan əvvəl insan özünü tanımalı, yəni təbii varlıqdan ruhi varlığa çevrilməli idi. Məcnun eşqi məhz insanın özünü ruhi bir varlıq kimi tanıması və təsdiqidir. Ona görə də Məcnun ata-babaların müqəddəs sandıqları mənəvi və maddi dəyərlərdən imtina edərək, eşqə tapınır və bu ali ruhi dəyəri dərk edəndən sonra dünya malı onun gözündə bir heçə çevrilir.
Eşqdə Məcnunun axtardığı və tapdığı hikmət ruhdur, ruhi vəziyyətdir, ruhi özünüifadədir. Burada Leyli bir bəhanə, eşq isə bir vasitədir. Əsas məqsəd isə empirik varlıqdan ayrılıb mütləq ruhi aləmə qovuşmaqdır.
“Məcnunun alicənablığı barədə” fəslində şair göstərir ki, Məcnun
Həyatdan əl üzmək istərdi,
Bu yolda məşuqə bir bəhanəydi (209).
“Həyatdan əl üzmək” – bu nə həyatdan beziklik, nə də eşqin cəfasından cana gəlməkdir. Bu, sadəcə olaraq, maddi və ictimai aləmin ruhsuz mövcudluğundan yaxa qurtarıb sırf ruhi aləmə qovuşmaq həsrətidir. Bu, ruhla təbiətin əzəli və əbədi mübarizəsində ruhun qələbəsidir. Ruhi həyatda isə ölüm cəza kimi deyil, əcr kimi dərk edilir. Ruhi mahiyyətə tapınmış insan nəinki ölümdən qorxmur, hətta müəyyən mənada ölümü sevir. Məcnundakı “həyatdan əl üzmək” istəyi də bu deməkdir.
Məcnun şəxsiyyətində və Məcnun mənəviyyatında ruhun vücud üzərində tam qələbəsi eşqin sayəsində baş verir. Burada eşq bir vasitəçi rolunu oynayır, daha doğrusu, ruhun ifadə forması kimi çıxış edir. Eşq atəşi Məcnunun ruhunu lərzəyə gətirir, onun bütün ötəri həvəsləri, o cümlədən, yaşamaq həvəsi də bu atəşdə yanıb yox olur. Ruh saflaşır. Zahidlik xisləti yaranır. Məcnun ibadət məqamına çatır. Məcnunun simasında Nizami Şərq dünyasının və Şərq bəşəriyyətinin islamiyyət ərəfəsindəki ruhi vəziyyətinin bədii əksini yaratmışdır. Şərq dünyasının ruhu Allahı sevmək üçün hazır idi. Lakin bu dünya hələ öz rəbbisini tapmamışdı. Məcnun eşqi məhz belə bir ərəfənin ifadəsidir. Məcnun eşqi kimi ruhi bir vəziyyət məhz belə bir tarixi məqamda – bəşəriyyətin islam dininə ruhən hazır olduğu, lakin islamın hələ yaranmadığı bir dövrdə - mümkün idi. Məcnun eşqi inam ərəfəsidir, din ehtiyacıdır, onun tezliklə yaranacağına işarədir. Deyildiyi kimi, bu ərəfənin əsas xüsusiyyətlərindən biri və ən başlıcası insanın empirik həyatdan azad olub özünü ruhi həyata hazırlamasıdır. Məcnun belə bir təcridi keçmiş və imanın astanasında dayanmışdır.
Məcnun ölümə hazır idi:
Ölümün acılığından xəbərdar ikən,
Oraya yol tədarükü görürdü.
Yaşamaq çətin olduğundan
Onun çarəsini ölümün asanlığında axtarırdı
Məcnun ki, yol yoldaşı axtarmırdı,
Öz razılığı ilə bağlanma bağını boşaldırdı ki,
Ölüm can şikarına çıxarkən
Desə “gətir”, desin “al”.
Ölüm gəmisində can qorxusu vardı,
Düşərgə salması da onun qorxusundan idi (207).
“Ömür gəmisindəki can qorxusu” bütün insanlar üçün mövcuddur. Məcnun bu qorxudan azad idi. Həyatın özü elə qorxudur – ölüm qorxusu. Həyat ehtirasında həmişə bir ölüm qorxusu gizlənmiş olur. Əks təqdirdə yaşamaq mümkün olmazdı. Məcnun bu qorxudan azad idi. Çünki bu “can qorxusu” yalnız fiziki dirilikdə mövcuddur. Ruhi həyatda “can qorxusu” yoxdur, əksinə, ölüm həvəsi var. Məcnun məhz belə bir ruhi azadlığa çatmışdı. Məcnunda özünü fəda etmək ehtirası yaranmışdı ki, bu ehtirası o, aşiqlikdə ifadə edir. “Can qorxusu” olan kəsdə fədakar eşq ola bilməz. Məcnunun səhradakı həyatı onun fədakarlığının və təmənnasızlığının ifadəsidir.
Burada Nizami ifrat ruhi azadlıq məsələsini qoyur və bununla da XIX əsr mütəfəkkirlərini bir neçə əsr qabaqlamış olur. Ölümə hazır olmayan kəs həyatda can dustağıdır, dünyanın əsiridir. Ölüm qorxusundan can qurtarmış insan əsl mənada azad insandır. Ruhən tam mənada azad olmaq məsələsi insanı həmişə maraqlandırmış və o, bu məsələnin həllinə həmişə cəhd göstərmişdir. Nizaminin bu məsələni hələ XII əsrdə qoyması onun insan fəlsəfəsinin əhatəliliyinə və dərinliyinə dəlalət edir.
Ruhi azadlıq məsələsindən söhbət gedəndə “Leyli və Məcnun”dakı zahid haqqındakı rəvayəti yada salmaq yerinə düşərdi. Padşah məşhur bir zahidin komasına təşrif gətirir. Onun yoxsulluğunu görüb soruşanda ki, bəs bu xarabada nəylə dolanırsan, zahid bir cəngə ot götürüb deyir ki, bəs yeməyim budur. Şahın hacibi zahidə deyir ki, o, şaha qulluq etsə, ot yeməkdən qurtarar. Zahid öz cavabında söyləyir ki, ot yeməklə ona görə qane olub ki, şaha qulluq etməkdən azad olsun. Şah zahidi başa düşür və ondan üzr istəyir.
Şaha xidmət etməklə azuqə qayğısından azad olmaq, yoxsa ot yeməklə qane olaraq ruh qayğısından azad olmaq? Birincisi cismin, ikincisi isə ruhun azadlığıdır. Şahın hacibi azadlığı yemək qayğısından azad olmaqda görürsə, zahid azadlığı mənəvi asılılıqdan yaxa qurtarmaqda görür. Hacibin qarnı tox olanda, zahidin isə ruhu azad olanda onlar özlərini xoşbəxt hesab edirlər. Ona görə də hacib şaha, zahid isə Allaha xidmət edir. Azadlıq haqqında fikrini Nizami belə yekunlaşdırır:
Qane olan həmişə nazənindir (əzizdir),
Qane olmağın ağalığı (üstünlüyü) bundadır (185).
Məcnun məhəbbətində subyektiv ruh mütləq azadlığa can atır, vücudun zindanından azad olur. Məcnunluqda fərdi insan ruhu özünə tapınır. Məcnunluq ruhun qələbəsi olmaqla yanaşı, həm də vücudun iflasıdır. Məcnunluqda vücudla ruh arasındakı tarazlıq pozulur – ruh vücudu inkar edir. Əgər Fərhad eşqində güclü vücud eşqin təsirindən bərk sarsılırsa, Məcnun eşqində vücud tam mənada inkar edilir, ruh qarşısında təslim olur. Məcnunluq həm də mühit, məişət, mənsəb və.s həvəslər üzərində qələbədir. Subyektiv ruh özünü dərk edir, lakin sakitlik tapa bilmir. Sakitlik fərdi ruhun ilahi ruha qovuşmasında baş verə bilər. Eşqdə damla damlaya qovuşursa, imanda damla dəryaya qovuşur. Damla yalnız dəryada sakitlik tapa bilər.
Məcnunluq eşqi müəyyən bir təkamül yolu keçir. Onun ilk mərhələsi Qeysin Leylini sevməsidir. Leylinin sevdası Qeysə dərsi də, yoldaşlarını da, ata-ananı da unutdurur. Leylidən başqa hamı ona gərəksiz görünür. O, yalnız Leylini axtarır.
Ikinci mərhələ Qeysin məcnunluğudur. Məcnunluq eşqin ən yüksək zirvəsidir. Bu məqamda Qeys özünü də unutmaq dərəcəsinə çatır, mənliyindən imtina edir. Qeysin məcnunluğu onun mühitdən təcrid olunmasıdır. Leylidən başqa o, heç kəsi görmək istəmir.
Üçüncü mərhələ Məcnunun səhra həyatıdır. Mühitlə, cəmiyyətlə, ailə ilə, hətta Leylinin özü ilə tam əlaqəni kəsən Məcnun vəhşilər arasında qərar tutur. O, Leylinin xəyalı ilə yaşayır və bir növ eşq zahidinə çevrilir. Səhrada Leyli deyə fəryad edən, öz sevgilisinin adına şirin qəsidələr söyləyən Məcnun guşənişin, daim öz rəbbisinə ibadət edən zahidi xatırladır.
Məcnunluq Nizami tərəfindən məcazi və ya mistik bir məna kimi deyil, real bir vəziyyət kimi təsvir olunur. Ata-anasının və qohumlarının iztirabını görən Məcnun dərin sarsıntılar keçirir, lakin onlara kömək etməkdə gücsüz olduğunu etiraf edir. Leylinin xəyalından bir an belə ayrıla bilməyən Məcnun öz ata-anasından ayrı düşməli olur. Məcnun tam mənada gerçəklikdən ayrılmış və ruhi həyata tapınmış real xarakterdir. Ruhi həyatın, ruhi nəşənin və ruhi iztirabların nə olduğunu duyan kəs, onları bir də bəsit həyat nəşələrinə dəyişməz. Məcnunu öz ali ruhi vəziyyətindən nə fiziki, nə də ki mənəvi işgəncələr ayıra bilmir. Eşq deyilən ruhi vəziyyəti yaşatmaq xatirinə Məcnun hər şeydən imtina edir.
Məcnun eşqinin mahiyyətini açmaq üçün şair onu Bağdadlı Salamın məhəbbəti ilə müqayisə edir. Bağdadlı Salam obrazı əsla, tədqiqatçılardan birinin dediyi kimi, şifahi ədəbiyyat nümunələri toplayan bir ziyalı obrazı deyil. Bağdadlı Salam obrazının vəzifəsi başqadır. O, bir aşiq kimi Məcnunun əksidir, məcnunluğun inkarıdır. Nakam məhəbbət onu da cəfalara düçar etmişdir. Salam özünü Məcnuna oxşadır, ona müridlik etmək istəyir, doğma şəhəri tərk edib səhraya üz tutur. Məcnun ona deyir:
Kişi olsan da mənim tayım deyilsən,
Mən çəkdiyim qəmin yüzdə birini çəkməmisən (202).
Dəmir kimi sərt olsan belə
Mənim kimisinin ahından əriyərsən
Mən özümü öldürənəm, sən özünü sevən (203).
Salam süfrə açır və Məcnuna yemək təklif edir:
Kişi təbiətcə(igid) kişi olsa da,
Canının qüvvəsi yeməkdədir (204) deyir.
Məcnun ona belə cavab verir:
O xörək yeyəni mən yemişəm.
O adamın qüvvəsi çörək və halvadadır ki,
O, öz vücudu üçün qorxur (düşünür).
Mən ki, öz varlığımdan ayrıyam,
Yeməməzlik necə məni həlak edə bilər? (204).
Məcnun zahidsayağı vücudu öldürmüş, ruhu vücudun bəsit tələblərindən və ötəri həvəslərindən azad etmişdir. Eşq Məcnunun azad olmuş ruhunun mənəvi qidası, Leyli isə onun səcdəgahıdır. Salamın vücudu yeməksiz yaşaya bilmədiyi kimi, Məcnunun da ruhu eşqsiz yaşaya bilmir. Salam eşqli bir həvəsin həsrətini çəkir. Onun həvəsli eşqi alışıb da sönmüşdür. Ürəkdə ondan yalnız yanıq yeri xatirə qalmışdır. Salam öz eşqsiz həyatı ilə barışmış, eşqsiz də yaşamağın mümkünlüyünə inanmışdır. Məcnunu da özü kimi bilir:
Axırda sən də sakitləşəcəksən,
Bu olub-keçənləri unudacaqsan.
Məhəbbəti coşduran bu şölə
Gənclik odunun hərarətindəndir.
Elə ki, kişinin gəncliyi sovuşdu,
O odlu kürə də soyuyar (204).
Eşq əhli olmaq üçün Salam həddən ziyadə ağıllı və müdrikdir. Lakin, o, səhv edir. Məcnunun dərdi həvəs dərdi deyil. Onun dərdi ruh dərdidir. Tanrı sorağında olan ruhun tanrısızlıq dərdidir. Bu ruh öz istinadgahını eşqdə tapmışdır. Məcnun deyir:
Insana xas olan şəhvani hisslərdən
Təmizlənmək qüslü ilə pak olmuşam.
Nəfsin çirkinliklərindən xilas olub,
Özümdəki həvəs bazarını kasad etmişəm (205).
Elə ki, Salamın azuqəsi qurtarır, onun Məcnunla yoldaşlığı da sona çatır. Salam Bağdada yola düşür. Bu məqamda Nizami Məcnun eşqinin vüsəti və aşiqin şəxsiyyəti haqqında söz deyir.
Leyli-Məcnun eşqinin bənzərsiz və müqayisəyə gəlməz bir hikmət olduğunu açıqlamaq üçün Nizami onu Zeyd və Zeynəb məhəbbəti ilə də müqayisə edir. Zeyd öz əmisi qızı Zeynəbə aşiq olur. Lakin əmisi Zeynəbi kasıb Zeydə deyil, “qoluzorlu bir varlıya” ərə verir. Zeyd bu əhvalatdan xəbər tutan kimi
Məcnunvari sərxoş düşüb qaldı,
Əl-ayağı (sanki) zəncirə bağlandı (209).
Dostları Zeyddən üz döndərir. Zeyd Məcnunla dostlaşır. Bir gün o, Məcnuna deyir ki, belə gözəl şeirlərin ola-ola niyə özünü belə zəlil günə salmısan. Mən də sənin kimi qəm yedim, göz yaşı axıtdım.
Nəhayət, dərdə dözdüm,
Şərbət içib xörək də yedim.
Bu divanəlikdən gəl əl çək (210).
Məcnun Zeydin sözlərindən hirslənib onu qovur:
Məni nə üçün divanə adlandırırsan,
Divanə o adamdır ki, öz xeyrini güdür.
Divanə o adamdır ki, bu dünyada
Öz hasarının bəndini möhkəmləndirir (211).
Burada iki əks nöqteyi-nəzər qarşı-qarşıya qoyulur: Zeydin ifadə etdiyi mühitin nöqteyi-nəzəri və Məcnunun ifadə etdiyi ideal aşiqin, ruh əhlinin nöqteyi-nəzəri. Ənənəvi baxımdan “öz xeyrini güdmək” ağıllılıqdır, Məcnun mövqeyindən isə dəlilikdir. Mühit əhli var-dövləti, neməti, dünya malını sevdi və bununla da dünyanın əsiri oldu. Hər şeyi olan insanın bir şeyi olmadı – ruhi azadlığı. Məcnun isə dünya malından gözünü çəkdi, ruhi azadlıq qazandı. Ona görə də mühit Məcnunu, Məcnun da mühiti dəli adlandırır. Məcnun Zeydə öz “dəliliyini” belə izah edir:
Mən bu xarabata gəlmişəm,
Yaxın adamlarımdan əlaqəni kəsmişəm.
Qeybət etmirəm, hiylə qurmuram,
Qafil yaşamıram, səhvə yol vermirəm.
Əcəl mənə “qaç” deməzdən,
Zorla qalxmışam və bu güclə
Bu gordan (dünyadan) o gora tərəf yol almışam,
Məcnunluğumu (dəliliyimi) bundan başqa heç nədə görmürəm.
Dəli əgər belə edərsə, bəli, mən buyam (213).
Həyatdan və onun ucuz nəşələrindən dördəlli yapışanlar əlini dünyadan üzmüş Məcnunu dəli adlandırırlar. Nadanlar aqillərə ağıl öyrədirlər. Ot yeyənlər eşq deyənləri dərk edə bilmirlər. Çox əcaib bir paradoks yaranır: korlar gözlülərə yedəkçilik edirlər, qafillər oyaqlara yol göstərirlər. Hər şeyin yerdəyişik düşdüyü bu dünyada “ağıllı” Zeyd “dəli” Qeysə nəsihət verir. Nadan aqilə güləndə əsrin faciəsi baş verir. Əsrin faciəsi baş verəndə bəşəriyyət qəflət yuxusundan ayılır. Ona görə də Məcnun faciəsi həm də bəşəriyyətin nicatıdır. Dünya öz dahilərini, müqəddəslərini, sayseçmələrini əvvəlcə məhv edir, sonra da onların qəbirlərini ziyarətgaha çevirir. Görünür, haqqa çatmağın başqa yolu yoxdur. Məcnun da haqqı öz faciəsi bahasına qazandı. Ona görə də cəmiyyətin gözündə zəlil və zavallı görünən Məcnun əslində bir şəxsiyyət kimi çox möhtəşəmdir.
Ruhi vəziyyət kimi Məcnun eşqi şəhvani ehtirasın tam əksidir. Şəhvət cismani və real əbədiyyətə xidmət edir. Insan nəsli bu yolla öz varlığını qoruyur. Cinsiyyətin gücü və ümumbəşəri mənası da elə bundadır. Bu, əbədiyyətin bəsit və bütün canlılara xas olan formasıdır. Burada fərd əbədiyyəti öz nəslinin davamında tapır. Fərdin özü isə heç cür fanilikdən yaxa qurtara bilmir.
Eşq və ruhani həyat ideal və ruhi əbədiyyətə xidmət edir. Ruh fərdin əbədiyyətə qovuşmaq vasitəsidir. Eşqdə fərd öz nəslini yox, öz ruhunu əbədiləşdirir.
O eşq sərsəri xəyal sayıla bilməz ki,
Onun sonu sonsuz əbədiyyətdir.
Məcnun iztirabı cisimdən yaxa qurtarmağa çalışan canın iztirabıdır.
Eşq Məcnunu həm zəlil edir, həm də möhtəşəm. Məcnun möhtəşəmliyinin mahiyyəti ondadır ki, o, eşq yolunda bütün tənələrə və təhqirlərə mətanətlə dözür, ad-sanından, mənliyindən keçir, elin gözündə alçalır və alçaldıqca da ucalır, öz idealına sadiq qalır. Məcnun məzlumluğunun dərəcəsi Məcnun fədakarlığının həddini göstərir. Məcnun şöhrəti nəbilik şöhrətinə bənzəyir, qeysərlik şöhrətinə yox. Məcnun öz eşqi ilə göstərdi ki, insan yüksək ruhi kamillik dərəcəsinə çata bilər. Məcnun eşqində ruhun saflığı və əzəməti təsdiq olunur. Aşiq ruhi cəhətdən kamil insan səviyyəsinə yüksəlir. Sonralar çoxları özünü Məcnun adlandıracaqlar, amma heç kəs eşqdə Məcnun səviyyəsinə yüksələ bilməyəcək. Məcnunluq mütləq eşqin rəmzidir. Məcnun eşqi əlçatmaz bir ideal kimi, bir günəş kimi həmişə aşiqlərin yoluna işıq saçacaq. Məcnunluq bəşəriyyətin can atdığı, lakin heç vaxt çata bilmədiyi ən yüksək idealdır. Məcnunluq, tarixi insanın ruhi kamilləşmə yolunda irəliyə doğru atdığı ən vacib addımlardan biridir.
Nizaminin eşq fəlsəfəsi onun ruh fəlsəfəsidir. Eşqin təntənəsi ruhun təntənəsidir, eşqin faciəsi ruhun faciəsidir. Insan ruhla vücudun əbədi mübarizə meydanı kimi təsvir olunur. Ruhun qidası eşq, vücudun qidası çörəkdir. Burada eşq və çörək rəmzlər kimi başa düşülməlidir. Məcnun bütün azuqələrdən imtina edir. Ruhi varlıq kimi o, yalnız eşqlə qidalanır. Bağdadlı Salam və ya Zeyd isə həmişə yeməkdən danışır və həyatın əsasını da yeməkdə görürlər. Onlardan heç biri sırf ruhi mövcudluq səviyyəsinə yüksələ bilməmişlər. Insanın tarixi təkamülünü və onun kamilləşmə yolunu Nizami ruhun tədricən vücud üzərində qələbəsi kimi təsvir edir. Onun fikrincə, ruhi kamilləşmə prosesi özünün ən yüksək zirvəsinə və ideal vəziyyətə onda çatır ki, insan bütün həvəslərdən azad olub Allahı sevsin və ona tapınsın. Insanlara bu ali kamillik az-az qismət olur. Yalnız peyğəmbərlər tam ruhi kamillik dərəcəsinə çatır və ruhən Allaha qovuşurlar. Ona görə də peyğəmbərlik Nizaminin insan fəlsəfəsinin yekunu və həlli kimi qiymətləndirilə bilər. Peyğəmbərlik insanın çata biləcəyi ifrat ruhi kamillik səviyyəsidir. Nizaminin insan idealı öz ifadəsini məhz peyğəmbər obrazında tapır. Məcnun isə adi insanlarla peyğəmbər arasında bir keçid mərhələsidir. Məcnunu Nizaminin insan idealı hesab etmək olmaz. Ruhi kamillik nöqteyi-nəzərindən onda peyğəmbərlikdən bir nişanə var. Lakin o, Allahı görə bilmədi, bütpərəst olaraq qaldı.
M.İbrahimov qeyd edir ki, Nizami ”insanı ruhlandıran sənəti sevir”, “Leyli və Məcnun” isə “qüssə ilə dolu olan mövzudur”4. Bu fikri bir qədər dəqiqləşdirmək lazımdır. Doğrudan da, Nizami Şirvanşah Birinci Asxitandan sifariş alanda çox da sevinmədi. Işin çətinliyini Leyli-Məcnun əhvalatının bədbin bir əhvalat olmasında gördü. Lakin bu heç də o demək deyil ki, şəxsən Nizami özü nəşəli mövzuları ələmli mövzulardan daha çox xoşlayırdı. Sadəcə olaraq, o, başa düşürdü ki, məhz saray əhli “insanı ruhlandıran” əsərləri daha çox sevir. Nizaminin özünə gəlincə, demək lazımdır ki, şair qəmli mövzulara üstünlük verir. Məhz qəm və ələm insan ruhunun dərinliklərinə baş vurmağa daha çox imkan yaradır. Təsadüfi deyil ki, Nizami poemalarının hamısı kədərli sonluqla bitir. Nəşə vücudun, kədər isə ruhun təzahürüdür. Nizami əsasən ruhun incəliklərini təsvir edən şairdir. Ona görə də o, qəmdən və qəmli mövzudan qorxan şair deyil.
Eşq Məcnun qəlbinə sevinc əvəzinə iztirab gətirir. Bunun səbəbi nədədir? Eşq insan ruhunun insan ehtirasları ilə mübarizəsidir. Eşq insanı ruhi kamilliyə aparan qüvvədir. Eşqdə insan özünə qalib gəlir və bu yolla da kamilləşir. Bu, ruhun cərrahiyyəsi kimi bir şeydir – yəni lazımsız və xəstə hisslərdən azad olmaq yolu ilə ruhun saflaşmasıdır. Sevmək öz qürurunu, öz mənliyini, nəhayət, öz mövcudluğunu qurban verməklə özündən yaxa qurtarmaq və başqa, ali bir mahiyyət kəsb etmək deməkdir. Aşiqlik insanın özünə qəsdidir. Bu isə insan üçün acılı və ağrılı bir haldır. Eşq həm də mənəvi saflaşma, ruhi sağalma, kamilləşmə vəziyyətidir. O, insanın mənəvi və ruhi mərəzlərdən və qüsurlardan azad olub ruhən sağalmasına xidmət edir ki, bu da insana şirin və nəşəli bir duyğu bəxş edir. Acılıq içərisində bir şirinlik, ağrı içərisində bir rahatlıq yaranır. Cərrah bıçağının verdiyi ağrıdan sonra yaranan rahatlıq xəstə vücud üçün nə deməkdirsə, eşqin bəxş etdiyi qüssə içərisindəki nəşə də ruh üçün o deməkdir.
Eşqsiz insan ya bəsit canlı səviyyəsində bir məxluq, ya da allahlıq iddiasında olan bir iblisdir. Eşqsizlik özünə qane olmaq deməkdir. Eşq isə insanın özü ilə mübarizəsidir, özünü özündən alıb başqasına qurban vermək bacarığıdır. Məcnun eşqinin zirvəsi onun özünü tam unutmasında və özünü Leyli şəxsiyyətində görməsindədir. Məcnunun nəzərində Leyli və Qeys ayrı-ayrı adamlar deyillər, onlar birdir. Məcnun kağızdan Leylinin adını pozub öz adını saxlayır və bunu belə izah edir: Məcnunda elə Leyli də var. Bu, iki varlığın birləşməsi, iki ruhun bir olması deməkdir. Bu vəhdət Məcnunun öz mənliyindən imtina edib, Leyli varlığını özünə mənlik kimi qəbul etməsi nəticəsində baş verir.
Mən mən deyiləm, mən sənəm.
Mən yoxam, sən varsan.
Yuxarıda Məcnun aqibətinin faciəviliyindən qısaca söz açmışdıq. Bu haqda bir qədər geniş danışmağı lazım bilirik. Məcnunun faciəvi bir qəhrəman olmasını şərtləndirən amillər var. Hər şeydən əvvəl Məcnun güclü şəxsiyyətdir, möhtəşəmdir. Yalnız əzəmətli şəxsiyyətlərin faciəsindən danışmaq olar. Zəif şəxsiyyətlər olsa-olsa komik planda əks oluna bilərlər. Güclü ehtirasa malik şəxsiyyət istər-istəməz mühitlə, zəmanəylə və ənənəvi normalarla ziddiyyət təşkil edir və onlarla münaqişəyə girir. Məcnunun faciəsini yaradan da onun düşdüyü vəziyyət və düçar olduğu münaqişədir. Məcnun elə bir vəziyyətə düşür ki, o vəziyyətdən çıxış yolu yoxdur, daha doğrusu, o vəziyyətdən mümkün olan iki çıxış yolundan heç biri qəhrəmanı faciədən xilas edə bilmir. Məcnun ya eşqinə sadiq qalıb mühitlə əlaqəni kəsməli, boya-başa çatdığı ailəni, ata-ananı və s. qurban verməli, ya da sevdiyi Leylini və öz eşqini qurban verməli idi. Hər iki halda faciə qaçılmaz bir labüdlük kimi Məcnunu izləyəcəkdi. Bu vəziyyətin özü faciəvi vəziyyətdir. Üz-üzə dayanan iki qüvvə, iki dəyər – şəxsiyət və mühit, eşq və adət-ənənə eyni dərəcədə güclü, inkaredilməz, fərdin iradəsindən kənarda olan amillərdir. Məcnunun faciəsi onun Leylini sevdiyi gündən başlanır. Çünki bu eşq onu çıxılmaz vəziyyətə salır. Bir tərəfdən eşq Məcnun həyatının mənasına çevrilir, digər tərəfdən isə bu eşq başqalarının nəzərində dəlilik kimi qiymətləndirilir. Məcnun nə Leylidən əl üzə bilir, nə də ona çata bilir. Məcnun özü istəmədən doğulub boya-başa çatdığı mühitdən ayrılmalı olur. Fərd üçün bu, çox böyük qurbandır. Məcnun öz eşqi ilə təkbətək qalır. Hər şey tək eşqə qurban verilir. Bütün bunlar Məcnun faciəsinin obyektiv səbəbləridir.
Lakin Məcnun faciəsinin əsl səbəbkarı təkcə mühit deyil, həm də aşiqin özüdür. Zəmanəylə münaqişəyə girən qəhrəman öz üzərinə çox böyük məsuliyyət götürmüş olur və bununla da böyük günah işlətmiş olur. Günahsız faciə olmur. Şəxsiyyətin onu ölümə aparan günahına faciəvi günah deyilir. Məcnunun faciəvi günahı nədədir? Faciəvi günah öz mahiyyəti etibarı ilə qəhrəmanın hər hansı məziyyətinin nəticəsi və ifadəsidir. Burada qüsur məziyyətdən törəyir. Məcnunun günahı və ya qüsuru onun Leylini qeyri-adi bir məhəbbətlə sevməsindədir. Sevmək günah deyil. Lakin qadını ilahi qədər sevmək günahdır. Məcnun Leylini ilahi qədər sevir. Bu, məziyyətdən doğan qüsurdur. Məcnunun faciəsini şərtləndirən günah da elə bundan ibarətdir. Məcnun eşqi adi bir məhəbbət olsaydı, heç bir faciə baş verməzdi. Məcnun isə başqa cür sevə bilmir. Vəziyyətin çıxılmazlığı da elə bu səbəbdən yaranır. Məcnun öz eşqilə zəmanəyə və mühitə sığmır, günahkar olur – günahsız günahkar.
Beləliklə, Məcnunun günahı onun Leylini ilahi qədər sevməsidir. Məcnunun qəlbindəki ali eşq öz obyektini düzgün tapa bilmədi. Bu eşq yalnız Allaha sarı yönəldiyi halda aşiqə səadət gətirə bilərdi. Insanın belə bir eşqə qadir olması ona böyük şərəf gətirir. Lakin bu eşqin öz ünvanını düzgün tapa bilməməsi aşiqi çıxılmaz və sonsuz zillətlərə düçar edir. Bu eşq Məcnunu həm ucaldır, həm də məhv edir. Leyli İbn Salamdan azad olub öz sevgilisinə qovuşmağa hazır olanda Məcnun ondan imtina edir. Həmişə Leyli həsrətində olan Məcnun ondan qaçır. Vüsal Məcnun eşqini qane etmir. Vüsal eşqdən aşağıdır. Eşqin ilahi nəşəsini vüsalın bəsit nəşəsilə əvəz etmək qorxusu yaranır və ona görə də Məcnun vüsaldan imtina edir. Məcnun eşqi elə bir vəziyyətə çatmışdı ki, vüsal onu məhv edə bilərdi. Məcnun öz ilahi eşqini adi bir qadına sarı yönəltdiyindən bu eşqin odunda həm özünü, həm də məşuqəsini məhv etdi. Məcnunun günahı bundan ibarətdir. O, özü ilə Leyli arasında insan-ilahi münasibətləri yaratmışdı. M.Ə.Rəsulzadə bu haqda yazırdı: “Nizaminin təsvir etdiyi Məcnun bütünlüklə özünü idealına bağlamış fədakar və səmimi bir idealist simvoludur. Aşiq – mömin və ya mücahidin, məşuq Allah və ya idealın timsalıdır”5. Yəni Məcnun mömin mövqeyində, Leyli isə Allah məqamında dayanmışdır.
Məcnunun faciəsi başqa faciələrdən fərqli olaraq kəskin, münaqişəsiz və mübarizəsiz baş verir. Daha doğrusu, münaqişə və mübarizə qəhrəmanların daxilində, onların ruhunda cərəyan edir. Zahirən isə onlar çox süst və passiv görünürlər.
Poemada vacib məsələlərdən biri də qəhrəmanın xarakterinin təkamülü məsələsidir. Məcnunun həyat yolu və daxili təkamülü əsasən iki vacib amil ilə bağlıdır. Onlardan biri ruhi saflaşma prosesi, ruhun tədricən vücud üzərində qələbəsi, digəri isə Məcnunun dünyayla, insanlarla real əlaqələrinin kəsilməsi amilidir.
Məcnunun ruhi saflaşması onun real və ötəri həvəslərdən, empirik tələblərdən azad olub eşq aləminə dalması və sırf ruhi mövcudluq tapmasıdır. Məcnunun bir aşiq kimi formalaşması onun tədricən sırf ruhi bir varlığa çevrilməsi prosesi ilə bağlıdır. Məcnunun Bağdadlı Salam və Zeydlə müqayisəsində bu məsələyə toxunduq. Məcnunun yeməyə münasibətini açıqladıq. Daha bir misalla bu məsələni yekunlaşdırmaq olar. Dayısı Səlim Amiri Məcnunun görüşünə gələndə onun vəziyyətini görüb soruşur ki, insan da yeməksiz yaşaya bilərmi? Məcnun ona belə cavab verir:
Düzünü istəsən, mənim ürəyimin qidası
Sübh çağının nəsimidir.
Yeməməkdən vücudum sarsılmış,
Yemək qüvvəm (iştaham) ölmüşdür.
Hər külək ki, dilbərin ətirini gətirir,
Şübhəsiz ki, mənə can gətirir (183).
Burada Məcnunun real varlıqdan ruhi varlığa çevrilməsi, azuqə təmənnasından azad olub “ürək qidası”, “dilbərin ətri”, yəni eşqlə kifayətlənməsi öz əksini tapmışdır. Məcnun tədricən öz real varlığından azad olub ruhi varlığa çevrilmişdir.
Məcnunun dünyayla əlaqəsinin kəsilməsinə gəlincə, bu vəziyyət ağrılı və uzun bir proses kimi təsvir olunur. Məcnunun dünyadan və insanlardan təcrid olunması elə ilk günlərdən başlanır. Leylini sevdikdən sonra bütün dünya, dostlar-yoldaşlar onun gözündə bir heçə çevrilir. O, yalnız Leyli haqda düşünür. Nəhayət, məktəbi və dərsi tərk edir. Məcnun küçələri, bazarı, çölləri qəmli və ağrılı dolanır, sızıntılı qəsidələr oxuyur. Adamlar isə onu daşa basır, “Məcnun, Məcnun” deyə qışqırırlar. Elə faciə də buradan başlayır – Məcnun eşqinin mühitin təfəkkürünə sığmamasından. Burada Məcnunun mənəvi gücü özünü büruzə verir. O, cəfakeşliklə bütün təhqirlərə dözür. Bu məqamda Nizami “Məcnun eşqinin necəliyi barədə” söz deyir, onu “göz yaşı tökənlər ordusunun sərkərdəsi”, “taxtsız-tacsız Keyxosrov”, “qərib könlüqırıq” adlandırır.
Nəticəsiz elçilikdən və uğursuz Kəbə səfərindən sonra Məcnunla mühitin münaqişəsi daha da kəskinləşir. Leylinin qohumları Məcnunu öldürməyə qərar verirlər. Atası oğlunu xilas etmək üçün onun dalınca səhraya gedir, oğlunu tapıb ona yalvarır ki, evə qayıtsın. Məcnun kölgə kimi atasının ayaqlarına döşənir, yalvarıb üzrlər diləyir:
Lakin nə etməliyəm ki, mən üzüqara
Öz xoşumla bu çöllərə düşməmişəm (88).
Atası Məcnunu evə aparır. Lakin o, evdə çox qala bilmir, yenə səhraya üz tutur, doğma atasından üz döndərir. Nofəlin Məcnuna kömək etməsi təşəbbüsü də baş tutmayandan sonra o, öz dostunu da tərk edir. Son ümidi boşa çıxır və Məcnun dünyayla tam əlaqəsini kəsməli olur. Qarı və Məcnun əhvalatında Məcnunun dünyadan və mühitdən tam təcrid olunması məsələsi öz əksini tapır. Leylini bir də görmək arzusu ilə Məcnun dilənçi sifətilə onun qapısına gəlir, sonra da zənciri qırıb çöllərə qaçır. Bertels haqlı olaraq Məcnunun zənciri qırıb çölə qaçmasında rəmzi məna görür – aşiqin mühitdən tam ayrılması rəmzi. Bundan sonra Leyli İbn Salama ərə verilir. Məcnun yalnız Leylinin xəyalı ilə yaşayır.
Məcnun öz Leylisindən tam ayrı düşür. Bundan sonra onun üçün ağır itkilər, ölümlər silsiləsi başlanır. O, əvvəlcə atasını, sonra da anasını itirir. Yarsızlığa yetimlik də əlavə olunur. Məcnun tam mənada tək qalır. Onun atası və anası ilə vida görüşləri çox təsirli və realistcəsinə təsvir olunmuş səhnələrdir. Hər şeydən əvvəl obrazların daxili aləmi, onların psixologiyası çox realist boyalarla təsvir olunur. Atasının Məcnuna dediyi sözlərə fikir verək:
Nə qədər ki, mən ayaqdan düşməmişəm,
Gəl evində yerini isit!
Qoy əcəl çatıb öldüyüm anda,
Bilim ki, yerimi tutan adam var (146).
Məcnun isə elə vəziyyətdəydi ki, onun gözünə nəinki ata-anası, heç özü də görünmürdü. Dünya onun nəzərlərində mənasız bir şeyə çevrilmişdi. O, özünü belə unutmuşdu.
Yadımdan çıxan təkcə atam deyildir,
Yadımın özü belə vücudumdan çıxmışdır (147).
Oğlundan ayrıldıqdan sonra ata çox yaşaya bilmir. Bir nəfər Məcnuna onun atasının ölüm xəbərini gətirir, tənələr edərək onu məzəmmət edir: “Utanmaz adamsan, sənə eyib olsun” deyə onu töhmətləyir. Məcnun atasının qəbri üstə gəlir, göz yaşları içində deyir:
Mən özüm öz əməlimdən xəcalətəm.
Sənin nəsihətin yadıma düşəndə
Varlığımdan fəryad qopur.
Insanlardan əlini üzmüş Məcnun vəhşilərlə ünsiyyət tapır, ulduzlarla söhbət edir, onlardan öz dərdinə imdad istəyir. Görəndə ki, onlar da “öz zirvələrindən qaçırlar”, o, üzünü Allaha tutur.
Dedi: Sən ey pənahgahım olan!
Səndən başqasına niyə pənah aparım? (165).
Mənim torpağım sənin əlindən su alıb (yoğrulub),
Mən xarab olmuşa bir nəzər sal!
Öz allahlıq mərhəmətindən elə et ki,
Mənim qaranlıq gecəm işıqlansın! (166).
Nizami öz qəhrəmanını ruhi işgəncələrdən və çaşqınlıqlardan keçirib, nəhayət, onu ilahi bir hikmətə yönəldir. Sonra Məcnunun anası ilə vida görüşü səhnəsi və ananın ölümü təsvir olunur. Səhrada oğluyla görüşən ana balasının işgəncələrinə dözmür. Ana oğlunun yaralarını sarıyır, onun ayaqlarından tikanları çıxarır, əllərini onun quru vücudunda gəzdirir və balasının ağrılarını öz ürəyində duyur, göz yaşı axıdıb saçlarını cəngə ilə yolur. Bütün vəhşilər, quşlar belə axşamlar öz yuvalarına qayıdır, sən də evimizə qayıt deyə ona, oğluna yalvarır. Bu səhnə təsirli olduğu qədər də realistcəsinə təsvir olunmuş səhnədir. Hisslərin, həyəcanların realizmi göz qabağındadır.
Ana oğulsuz qayıdır və bu ayrılığa dözməyib dünyadan köçür. Ana da Məcnun eşqinin qurbanı oldu. Bundan sonra Məcnunu dünyayla bağlayan yeganə bir məxluq Leyli idi. Leyli varkən Məcnun yaşayacaqdı. Leylinin ölümündən sonra Məcnunun yaşaması qeyri-mümkün olacaq. Ata-ana itkisinə dözən Məcnun Leyli itkisinə dözə bilməyəcək. Çünki Leylini itirmək Məcnun üçün öz ilahisini itirmək deməkdir.
Ibn Salamın vəfatı Məcnun eşqinin və Məcnun xarakterinin təkamülündə yeni mərhələ oldu. Belə görünə bilər ki, aşiqlərin yolundakı əngəl yox olur və onların bir-birinə qovuşmasına daha heç kəs və heç nə mane ola bilməz. Lakin bu belə olmadı. Məcnun eşqi vüsalı inkar etdi. Zeyd İbn Salamın ölüm xəbərini gətirəndə Məcnun buna həm sevindi, həm də kədərləndi. Sevindi ki, Leylisi azad olub. Kədərləndi ki, ölüm deyilən şey bir gün də onun özü üçün olacaq.
Leyli də öz növbəsində vüsal arzusu ilə yaşayır, qəmdən, qüssədən azad olub Məcnunu arzulayırdı. Lakin tale Leylini Məcnundan əbədi olaraq ayırmışdı və bunun da baiskarı Məcnun eşqinin özü idi. O eşq elə bir həddə çatmışdı ki, vüsal ehtiyacı aradan götürülmüşdü, sırf ruhi eşqin göylərində Məcnun ruhu öz Leylisinə qovuşmuşdu. Real vüsal bu ali ruhi vüsalın önündə çox bəsit və miskin görünürdü.
Məcnun Leylisinin onu görüşə çağırmasını eşidəndə əvvəlcə sevincindən bihuş oldu, “bir dövrə vurub, yenə də oturdu” (224), sonra vəhşilərin müşayiəti ilə Leylinin qapısına gəldi. Məcnunun gəldiyini eşidən Leyli çadırdan bayıra yüyürüb sevgilisinin ayaqlarına döşəndi. Məcnundan elə bir fəryad qopdu ki, halsız yerə sərildi. Hər ikisi huşsuz halda yol üstə düşüb günortayacan qaldılar. Zeyd onları gülab və ənbərlə huşa gətirdi. Leyli Məcnunun əlindən tutub öz çadırına apardı. “Yüz sevinc və nazla onu oturtdu. Ruh oxşayan vəsli ilə əzizlədi” (225). Görənlər heyrətdə qalmışdılar ki, eşqin saflığından vəhşilər Məcnuna ram olmuşdu.
Ürəkləri yanıqlı iki yar bir-birinə sarındı,
Bir gecə-gündüz bu vəziyyətdə qaldılar.
Bu özündə deyil, o özündən getmişdi.
Qərəz (təmənna) quşu aradan uçmuşdu (227).
Mən özüm kiməm, məni nə adlandırırlar?
Sənin kölgəndən savayı məni nə tanıyırlar?
Mən özümü heç hesab edirəm,
Heç kəsliyimdən heçə oxşayıram.
Sənə könül vermiş adama o vaxt əl uzatdın ki,
O, artıq özü əldən getmişdi (229).
Məcnun görəndə ki, bıçaq sümüyə dirənib, ali eşqi həyat nəşəsinə qurban verməlidir, başını götürüb səhraya qaçdı. Eşqini fanilikdən xilas etmək üçün Leylini tərk etdi. Onun üçün xəyali eşq real vüsaldan əziz oldu. Məcnun eşqi elə bir səviyyəyə çatmışdı ki, aşiq öz ali ruhi vəziyyətini yerdəki gerçək vüsala və məişət səadətinə dəyişə bilməzdi. Leylini ilahi səviyyəsindən övrət səviyyəsinə endirmək Məcnun üçün mümkün deyildi. Ruhi aləmin sakininə çevrilmiş Məcnun real dünyaya, ailə münasibətlərinə qayıda bilməzdi. Özünü bir ruh kimi dərk etmiş insan artıq bəsit bir vücud kimi yaşamaq istəməzdi. Öz ilahisinə qovuşmuş ruh öz vücuduna qayıda bilməzdi. Budur Məcnunun Leylidən imtina etməsinin səbəbi. Burada Məcnun eşqi öz zirvəsinə çatır. Eşq burada əbədiləşir. Ona görə də Məcnunun vüsaldan imtina etməsinin səbəbi haqqında söz deyən görkəmli alim, akademik Məmməd Cəfərin aşağıdakı fikri ilə razılaşmaq çətindir. Alim yazır: “yaxşı diqqət etsək, görərik ki, Məcnun uzun müddət – 30 il çəkdiyi mənəvi və cismani əzablardan sonra, səhhətini, sağlamlığını, hətta kişilik qüvvəsini belə itirməsi, “tük kimi incəlməsi”, “xəyali surət” halına düşməsi, öz “taqətsizliyindən” utanıb, sarsılıb yenidən səhralara üz tutması onun faciəsinin kulminasiyasıdır”6. Məcnunun “kişilik qüvvəsinin” itməsini təsdiq etmək olar və poemanın mətnindən bunu təsdiqləyən sitatlar da gətirmək olar. Lakin əsas səbəb Məcnunun “kişilik qüvvəsində” deyil. Məcnun bütün vücudundan, real varlığından kənara çıxmış və sırf ruhi mahiyyət kəsb etmişdir. Ərlik missiyasından imtina etmək də məhz bu səbəbdəndir. Sevənlərin ölümündən sonra isə ruhun əbədi həyatı başlanır. Ona görə də qəhrəmanların ölümü bir labüdlük kimi ortaya çıxır.
Əvvəlcə Leyli dünyadan köçür. Yarının ölüm xəbərini eşitcək Məcnun xəncər yarası almış kimi yerə sərilir. Leylinin ölümü Məcnunun sonuncu itgisi idi. Onu dünyayla bağlayan yeganə məxluq Leyli idi. Leylidən sonra Məcnunu dünyada saxlaya biləcək qüvvə yox idi. Leylinin qəbri üstə Məcnun deyir:
Sən getdin, bu xarabadan xilas oldun,
Irəm məclisinə əyləşdin.
Mən də bu zənciri açan kimi
Bir neçə gündən sonra yanına gələrəm (243).
Onsuz da Məcnun dünyayla əlaqəni çoxdan kəsmişdi. Ölüm tədarükünü o, çoxdan görmüşdü. Indi isə köç məqamı yetişmişdi. Məcnun ruhunu bu dünyaya bağlayan yalnız onun öz vücududur. Məcnun ruhu bu bağdan da xilas olur.
Məcnun onsuz da Leylisiz yaşayır, yalnız onun xəyalı ilə kifayətlənirdi. Onda belə bir sual ortaya çıxır: niyə Məcnun Leylinin ölümündən sonra da onun xəyalı ilə yaşamağa davam etmədi? Niyə Leylinin ölümü onun xəyalını Məcnunun əlindən aldı? Çünki Məcnunun təfəkkürü sırf simvolik təfəkkür idi. Onun ilahi təsəvvürü real əsasa söykənməli idi. Simvolik təfəkkürdə ilahi özü ruhi varlıq kimi dərk olunsa da real əsasa söykənməlidir. Islama qədərki bütpərəstlik məhz bu cür simvolik təfəkkür formasıdır. Burada bütsüz ilahini duymaq mümkün deyildi. Təkallahlılıq isə, o cümlədən, islami təfəkkür romantik təfəkkür forması kimi ilahini real təməldən ayrı, sırf ruhi varlıq kimi təsəvvür edir. Bütpərəst Məcnun bütsüz, yəni Leylisiz yaşaya bilməzdi. Bütpərəstlik həyata, mövcudiyyata bağlılığın bir formasıdır. Bütpərəstin ilahiyə ehtiyacı var. Bu ehtiyac onu sitayişə gətirib çıxarır. Lakin o reallıqdan ayrıla bilmir, onun ruhu varlığa bağlıdır, ona görə də o, bütdən yapışır, ondan qopa bilmir. Bütpərəsti yalnız ölüm gerçəklikdən ayırıb ruhi aləmə aparmağa qadirdir. Ona görə də Nizami təsəvvüründə həyatı sevmək bütpərəstlikdir, ölümü sevmək isə Allahpərəstlikdir. Nizaminin insanları ölümə səsləməsində bir anlaşılmazlıq və ya paradoks yoxdur.
Sən axı dünya həbsxanasındasan!
Bir yol axtar, yolu bilirsən axı! (249).
Dünya həmişəlik sənə qalmayacaq!
O şey ki, sənə qalmayacaq, ona pərəstiş etmə (250).
Məcnun eşqdə uzun sürən, ağrılı-acılı, ələmli-nəşəli bir ruhi saflaşma yolu keçdi. Onun ruhu tədricən bütün “zəncirlərdən” azad oldu. Leylidən sonra onun itirəcəyi bircə şey qalmışdı, o da öz varlığı idi. Məcnun tədricən öz varlığından da çıxır: diriykən quruyub qaxaca dönür, öləndən sonra isə ətindən-qanından ayrılır, Leylinin qəbri üstündə onun ağ sədəfə oxşayan sümükləri qalır ki, onu da Leylinin qəbrinə qoyurlar. Sümüklərin təmizliyi zərdüştlərdə ruhun saflaşması, işığın qaranlıq üzərində qələbəsidir.
Bundan sonra Məcnun ruhunun müstəqil, azad və əbədi həyatı başlanır ki, bu da axirətdə davam edir. Yerdəki ruhi işgəncələr cənnətdəki ruhi nəşəyə əsas yaradır və yol açır. Budur Nizaminin insan və onun həyatı haqqındakı islami təsəvvürlərin yekunu.
Beləliklə də, Nizami yaradıcılığındakı insan konsepsiyasının təkamülündə Məcnun obrazı xüsusi yer tutur. Bir şəxsiyyət kimi o, Xosrovdan daha kamil insandır ki, bu kamilliyin də əsasında fərdin daxili ziddiyyətlərdən azad olması durur. Məcnun ruhi saflıq dərəcəsinə, ruh əhli rütbəsinə yetişmiş insan kimi Nizaminin insan idealına daha yaxındır. Lakin “Leyli və Məcnun” poemasında şairin insan idealı hələ öz bədii ifadəsini tapa bilməmişdir. Poemadan poemaya Nizami öz idealına doğru çətin və əzablı bir axtarışlar yolu keçir. Bu yolun növbəti mərhələsi “Yeddi gözəl”dir.
Məmməd Qocayev