ASAN, YOXSA ÇƏTİN?

Elmi həyatdan qoparan ən başlıca amil onun çətin ifadə edilməsidir. Burada düz mütənasib olan bir çox nəsnə var: zatən elm dərin olduğu zaman həyata keçir və beləliklə, asan ifadə edilir. Dayaz elm isə ona görə həyatdan kənar qalır ki, onun çətinliyi dayazlığı ilə üst-üstə düşür. Yəni, bir mənada elm dərin olduğu üçün asan, dayaz olduğu üçün çətindir.

Çətin təqdim olunanlar süni şəkildə yaradılmış görüntüdür. Asan təqdim olunmaq üçün isə təbiilik kafidir. Bunun üçün dərinlik lazımdır. Dərin elm dərin çaylar kimi sakit axar. Dayaz elm isə dayaz çaylar kimi səs-küy salıb, diqqəti cəlb etmək istər. Ancaq dayaz adamlar anlamırlar ki, bu diqqət bir

Pafos teatra o zaman qədəm qoydu ki, dramaturgiya zəiflədi. Ancaq bu hadisənin forma və məzmunla qətiyyən əlaqəsi yoxdur. Pafos nə formadır, nə məzmun. Deyirlər, həyatda insanın rola girmədiyi yeganə yer teatrdır. Teatrın ancaq və ancaq dahilərə ehtiyacı vardır. Əks təqdirdə dayaz dramaturgiya pafosa bürünərək, teatrı özünə möhtac edəcək. Klassiklərin ölümsüzlüyünün sirri də bundadır ki, onlara hər zaman ehtiyac vardır. Onların gücü dərinlikdədir. Dərinliyin təbii şəkildə yaşadığı bir dünyada dayazlığı süni şəkildə yaşatmaq olmaz.

Fiziki ömür hər kəsin haqqıdır. Mənəvi ömür isə seçilmişlərin haqqıdır. Onları heç kim seçmir. Seçim edənlər onlar özləridir. Elə buna görə də fiziki ömür verilən haqdır, mənəvi ömür alınan haqq. İnsan cismi ilə yaşadığı müddətcə, təbiətin bir parçasıdır. Ancaq ruhu ilə yaşamağa başladığı zaman təbiət onun bir parçasıdır. Parça bütövə hər zaman tabedir. Cismin həyatı küllün bir parçası olaraq, təbiətə tabedir. Ruhun həyatı isə küllün özü olduğu üçün, təbiət ona tabedir. Böyük əsərlər aktyorları böyüdür, kiçik əsərlər isə kiçildir. Rolun yox, əsərinböyüyü-kiçiyi olur. Əlimdə olsaydı, dahilərdən başqa heç kimi teatra yaxın buraxmazdım!

Ruhu ilə yaşayanlar küllə dönüşdükləri üçün, cismi ilə yaşayanlar onları görməzlər. Çünki cismi ilə yaşayanlar cüzvdürlər. Görmək, həm də fəth etməkdir. Parça öz bütövünü fəth edə bilməz.

Təbiətin əleyhinə getmək yox, təbiət olmaq lazımdır. Üsyan hər kəsin layiq olduğu bir mərtəbə deyil. Üsyan edənin ətrafında özündən başqa günahkar qalmamalıdır. Çünki, əsl üsyan özünə qarşı çıxmaqdır. Başqasına üsyan edən öz kiçikliyi ilə barışanlardır.

Kainat dərindir, ancaq gözlə görünür və deməli, fəth olunur. Əlçatmazlar belə asan göründüyü halda, əlçatanları görmək mümkün deyil. Çünki kainat dərin, həyat dayazdır. Həyat kainata dönüşməyncə, insan küllün bir parçasıdır. İnsan həyatı kainata çevrildiyi zaman ölümdən həyat doğur. Qarşı tərəfdə isə həyatın doğduğu yeganə övlad ölümdür.

Bədən ruhdan kiçik olduğu üçün onun düşməni, ruh bədəndən böyük olduğu üçün onun dostudur. Ayrılıqda insan yoxdur – ya ruh var, ya bədən. Nə ruh bədəndədir, nə bədən ruhda. Ruhla bədənin ayrılığı ölümlə deyil, yaşamaqla baş verir. Ruh külldür, bədən cüzv. Ölməklə bədəndən xilas olmaq gecikmiş

Bədənin sağlamlığı ruhun xəstəliyinə gətirib çıxarır. Ruhun sağlam olması üçün bədənin xəstə olması şərt deyil. Ancaq ruhun xəstə olması üçün bədənin sağlam olması çox zaman şərtdir. Çünki ruh sağlam bədənin maddi, cismani, material ehtiyacların bolluğunda boğulur. Bu ehtiyaclar o bədən sahibini düşüncədən, mənəvi həyatdan məhrum edir. Xəstə olmağa gərək yoxdur. Sadəcə, sağlam bədəndə sağlam ruhun olması fikri yanlışdır. Tərs tərəfindən baxıldığı zaman, yaradıcı insanların, fərqlilik dahilərinin heç birisi cismən sağlam olmayıblar. Onlar ya dəli zənn edilmiş, ya da yataq xəstəsi olmuşlar. Əlbəttə, sağlam bədən gözəldir. Lakin, böyük Stefan Havkinqin ölümünü cəhənnəmlə müjdələyən və çoxarvadlılıq tərəfdarı olan möminlər həmin sağlam bədən sahibləridir. Xəstə bədənin cinsi ehtirası, yemək həvəsi, zahiri həyat eşqi, zəif olar. Ancaq danışmağa dili belə olmayan, öz tərtib etdiyi kompüter proqramı vasitəsilə fikirlərini ekrana çıxara bilən Havkinq Nyuton, Eynşteyn və Nils Borun nəzəriyyələrini yenilədi və bəzi məqamlarda gücdən saldı. Ancaq ona "kafir” deyən sağlam bədən sahibləri iki nəcib heyvanın yemini bölüşdürə bilmədilər, tarix boyu cəhalətdən başqa heç nə icad və istehsal edə bilmədilər.

Yeri gəlmişkən, kuantum fizikasını fizik olmayanlar anlaya bilməz. Ancaq əsrin dahiləri bu elmi elə sadə dildə, elə asan şəkildə təqdim edirlər ki, mən kuantum fizikasını sıradan ədəbiyyat nəzəriyyəçisinin kolxoz aşıqları haqqında yazdığı "elmi” məqalədən daha yaxşı anlayıram. Niyə? Çünki, sadəlik Tanrının sifətidir. Tanrı isə təbiətdir. Heç təbiətdə bir dənə də olsun, çətin anlaşılan hər hansı nəsnəyə rast gəlmək mümkündürmü? Təbiətin özü olan insan özünü təbiətdən niyə ayırır? Axı "təbiət” həm də söz olaraq, "təbii”likdir. Beləliklə, asanlıq təbiilik, çətinlik sünilikdir. Tanrının yaratdığı bütün elementlərin kimyəvi tərkibinin hamısı bir yerdə insanın yaratdığı bir kimyəvi materialın tərkibi qədər qəliz deyil. Material da iki cürdür: təbii elementdən yaranan və süni elementdən yaranan. Əslində, süni element yoxdur və ola da bilməz. İnsan təbiəti süniləşdirmək yolunda addım ata bilən yeganə canlıdır, təbiətin bir parçası olduğu üçün, təbiətə düşməndir. Çünki o, parçadır, bütöv deyil. Bütün düşmənlər isə görünməyənlərdir. Elə buna görə də Tanrı insanın dostu, insan Tanrının düşmənidir. İnsan Tanrıya, yəni təbiətə dönüşmədiyi müddətcə, onun yaratdıqları qəliz, süni, zərərli və anlaşılmaz olacaq. Tanrı olmaq, cüzvü tərk edib, küllə qovuşmaq deməkdir. Küll heç zaman cüzvün gözünəgörünməz. Ona görə yox ki, o belə istəyir. Ona görə ki, cüzvün onu görəcək gözü yoxdur. Məntiq isə çox sadədir: sən sən olunca, O yoxdur. Sən O olunca, sən yoxsan! O isə ümumiyyətlə yoxluq olduğu üçün, sən O olduğun zaman, heç O da yoxdur. Yoxdan var olmaq o deməkdir ki, Tanrı hər şeyi özündən var etdi. Yoxluq Onun varlığıdır. Yoxluq Onun özüdür. Varlıq isə Onun yoxluğudur. O var etdi ki, var olanlar bir gün yox olsunlar, yəni ona qovuşsunlar. O partlatdı, daha doğrusu, partladı. Nöqtə kainata, kainat nöqtələrə dönüşdü. Hər nöqtə vahidin görüntüsüdür. Hər nöqtə özündə bir kainat, hər kainat isə, özündə bir nöqtə gəzdirir. Hər nöqtə bir kainat, hər kainat bir nöqtədir. Nöqtələr çoxluqdur, ancaq vəhdətdədir. Çoxluğun vəhdəti isə vəhdətin çoxluğunun ziddinədir. Çünki, çoxluq vəhdətə dönüşə bilər, ancaq vəhdət çoxluğa dönüşə bilməz. Səbəbi isə odur ki, çoxluq vəhdətdən yaranıb, vəhdət çoxluqdan yaranmayıb. Böyük və sonsuz kainatlar nöqtələrin içindədir. Böyüklük və sonsuzluq isə nisbi və təxminidir. Daha dəqiq ifadə etsək, böyüklük nisbi, sonsuzluq təxminidir. Sonlu heç nə ola bilməyəcəyi kimi, sonsuz heç nə yoxdur. Hər zaman həqiqət qarşı tərəflərin ziddiyyətindən doğan üçüncü cəbhədə olduğu kimi, burada da həqiqət, yəni varlığın necəliyi nöqtələrin vəhdətindədir.

Kainatı bir nöqtədən yaradan Tanrı həmin nöqtəni insan beyninə yerləşdirdi. Ətrafa dağılan kainat insanın içində cəmoldu. İnsan sadəcə bir nöqtə ilə gördü, bir nöqtə ilə eşitdi, bir nöqtə ilə düşündü, bir nöqtədən çıxış etdi, bir nöqtə ilə yazmağa başladı... Hər şey nöqtələrdir və bu nöqtələr kainatı xatırlatmaq üçündür. Çünki kainat da bir zaman kiçik bir nöqtə idi. İndi də belədir - əgər insan özünü dərk edərsə!

Gözümüzün giləsindəki bir nöqtə ilə görünən kainat və qəlbimizdəki bir nöqtəyə sığan Tanrı! Əgər kainata sığmayan Tanrı bir insan qəlbinə sığırsa, deməli insan kainatdan daha böyükdür. Bu sözü elə-belə obrazlı şəkildə deməyiblər ki, kainata sığmayan Tanrı bir insanın qəlbinə sığdı. Bu, hərfiyyən də belədir. İnsan Tanrının Vətənidir! Tanrı qərib etməyəlim!

Həyat əbədidir - əgər insan əbədiyyətin nə olduğunu dərk edərsə. Əbədiyyət fiziki ölümsüzlük deyil. Heç bir dahi dirilik suyu içməyib. Ancaq onların həyatı əbədidir. Həyat cismaniolarsa fani, ruhani olarsa, əbədidir. Cismə olan ehtiyac, maddəyə olan düşkünlük fiziki ölümə şərəf gətirir, onu böyük və qorxunc bir şeyə çevirir. Lakin, ruhani məqamın ən üst qatlarında heç fiziki ölüm də yoxdur. Bunu anlamaq fiziki həyat yaşayıb, fiziki ölüm gözləyənlər üçün mümkün deyil. Ümumiyyətlə, anlamaq yalnız və yalnız yaşamaq deməkdir. Bu yaşamaq bədənsəl yaşamaq demək deyil. Buna görə də hər yaşayan anlamaz, ancaq hər anlayan yaşayar!

Hər şey bu qədər sadə, bu qədər asan dərk olunandır. Yaratdıqlarının içərisində ən safı olan suyun tərkibini bu qədər sadə yaradan Tanrının özü o sudan da sadədir. Sadəni mürəkkəbə çevirən isə ayrılıqdır. Vüsalın, yəni vəhdətin mənası isə mürəkkəbdən sadəyə gedən yolun sonudur. Tanrının görünməzliyinin tək səbəbi sadə və təktərkibli olmasıdır. İnsan da öz mürəkkəbliyindən imtina edib, tərkibini artıq qazanclardan təmizlərsə, Tanrı kimi olar, yəni Tanrının özü olar. Başqa cür nə insan var, nə də Tanrı!