Adət, yoxsa həqiqət?

26.06.18 12:30 1338

Gözəlliklər gerçəkliyin inikasıdır, yoxsa subyektiv insan alışqanlığının iddiasıdır? Əlbəttə, çətin sualdır. Əsas ona görə ki, gerçəkliklə qəbul olunmuşluğun arasında çox incə bir cizgi vardır ki, hər göz onu görə bilməz. Hətta zaman içərisində bu cizgi fokuslanaraq, tamamilə görünməz olur. Yəni, görmək istəyənlər də onu görə bilmir – görünənin həqiqət, yoxsa göz alışqanlığı olduğunu seçib ayıra bilmir.

Qəbul olunmaq nə deməkdir? Hər qəbul edilən həqiqətdirmi? Məsələ burasındadır ki, bütün gözəlliklər qəbul edilmir. Ancaq qəbul edilən hər şey gözəl görünür - əlbəttə, qəbul edənlər tərəfindən. Bəs görəsən, onlar gözəl göründüyü üçün qəbul edilir, yoxsa qəbul edildiyi üçün gözəl görünür? Bizcə, ikinci versiya daha doğrudur. İnsanlar öncə sevir, sonra qəbul edir. Deməli, belə çıxır ki, insanlar sevmədiyini qəbul edir? Yox. Qəbul olunmağın nə sevgiylə, nə də gözəlliklə bir əlaqəsi vardır. Bunun əksini iddia etmək olar, ancaq fakt faktlığında qalır ki, bu günə qədər çoxluq tərəfindən qəbul edilən heç bir şey mütləq gözəlliyə və həqiqi sevgiyə layiq olmamışdır.

Ancaq yenə maraqlı sual ortaya çıxır: bəs onda qəbullanmağın qaynağı nədir? İnsanlar nəyi necə deyil, nə üçün qəbul edirlər? Gəldiyimiz ümumi qənaətə görə, bu qəbullamağın səbəbi gözəllik deyil, adətdir. İnsanlar vərdişə yatqındırlar. Vərdiş isə heç bir zaman dərin, çətin, dolaşıq nəsnələrə şamil edilə bilməz. Yəni, insanlar yüngül və dayaz şeylərə adət edirlər. Alışqanlıq o qədər sürətli baş verən bir prosesdir ki, yüklü, mənalı, düşündürücü şeylər o sürətə ayaq uydura bilmirlər. İnsanlar özləri də bilmədən, özləri də istəmədən həqiqi gözəlliklərdən məhz bu şəkildə imtina edirlər. İnsan şüuru davamlı yenilənməyi, güncəllənməyi sevmir. İnsanın ən tənbəl orqanı məhz onun düşüncəsidir. Diqqət etsək görərik ki, eyni toplum eyni fikri təbliğ edən müxtəlif düşüncə sahiblərini öncə bir-birinin ardınca rədd edib, sonra qəbul edib. Yeni gələni əvvəl gələnlə üz-üzə qoyub. Bir zaman daşladığını sonradan daşa çevirib, yeni gələni onunla daşlayıb. Hər gələnə o qədər daş atıb ki, sonradan o daşlarla həmin dahiyə heykəl düzəldib. Daşlaşdırmaq insan oğlunun qədim adətidir. İnsan nəsli ruhları daşa çevirməkdən, yəni tanrını bütə çevirməkdən heç bir zaman əl çəkməyib və çəkməyəcək. Canlı həqiqəti təmsil edənlər sadəcə, bütxanədəki bütləri sındırdılar. Ağıllardakı daşlaşdırmaq potensialı isə diri qaldı. İnsanlıq eyni yolu hər dəfə bitmiş hesab edib. Halbuki, yol heç bir zaman bitməz.

Hər yenilik həqiqət deyil, ancaq hər həqiqət mütləq şəkildə yenidir. Onun həqiqət olduğunu yeniliyindən anlamaq olmaz, ancaq yenilik daşları sındıran bir hərəkət olduğu üçün, həqiqət haqqında müsbət mənada şübhələnməyə dəyər – yetər ki, daşlar sınsın. Bəşəriyyət anlamaq istəmir ki, bir nəzəriyyəni başqa bir nəzəriyyə gücdən salmır. Eyni Tanrı hər dəfə öz səhvini başa düşüb yeni din-filan göndərmir. Çünki, insanların bu gün qəbul etdikləri dünən inkar etdikləridir, başqası deyil. Hər yeni gəliş sınan daşların içindən çıxan vahid ruhdur. Yeni gələn öncəkini inkar etmir, əksinə dirildir, həyata qaytarır. İnsanlar o gələni ona görə tanımırlar ki, ondan əvvəlkini tanınmaz hala salıblar. Nəsimi deyəndə ki, Adəm də mənəm, Nuh da mənəm, İsa da mənəm, Musa da mənəm, məhz bunu qəsd edirdi. Məna aləmində ruh birdir. Surət aləminə endyi zaman isə, ruh bədənə, daha doğrusu daşa çevrilir. Daş olmağın mahiyyətində isə, hərəkətsizlik yatır. Hərəkət etməyən bir Tanrı sadəcə bütdür – istər daşdan olsun, istər ağacdan, istərsə də sözdən, kitabdan, hekayədən. Həzrəti İbrahim baş bütü sındırandan sonra baltanı onun yanına qoydu. Demək istədi ki, bütünüz canlıdırsa, özü desin onu kim vurub. İndi sual ortaya çıxır; o sındırılan bütün yerinə gələn Tanrının səsi çıxırmı? Əgər İbrahimin əlində bir balta var idisə və o balta yalnız bir daşı sındırmışdısa, indi hər kəsin əlində bir balta var və o baltalar həqiqəti gecə-gündüz sındırır. Niyə səs çıxmır o həqiqət sahibindən? Bəli, mən ateist deyiləm. Ancaq həmin tanrını da insanlar daşa çevirməsəydi, ondan da səs çıxardı. Tanrı var, ancaq o, hər gün yenidir. Günəş kimi Tanrı da hər gün yenidən doğur. Bəli, içimizdəki qaranlıq onu hər gün batırır. Ancaq O, yenə də doğur. Hər doğuluş tanrısaldır. İnsanlar bunu anlamır. Ölü nəzəriyyələr, daşlaşmış tanrılar, hamısı kütlənin rahatlığı üçün lazımdır. Sanki, Tanrı libasdır – insan onu əyninə uyğun gəldiyi zaman geyinir. Həqiqət isə surət deyil, libas deyil, adət deyil.

Əsrlərdir ki, mütləqçilərlə, nisbiyyətçilər arasında amansız və barışmaz müharibə gedir. Həqiqətin mütləq, yoxsa nisbi olduğu məsələsi öz həllini tapmır ki, tapmır. Səbəbi isə, çox sadədir: həqiqəti düzgün yerdə axtarmırlar. O, nə mütləqdir, nə də nisbi. Daha doğrusu, insanların mütləqlik və nisbilik anlayışları kökündən yanlışdır. Dinin daşlaşdırma siyasətini elm də davam etdirir. Sadəcə, elmin üstünlüyü ondadır ki, ağıllı insanlar üçündür. Yəni, Eynşteyn Nyutonu qüvvədən salarsa, dünya dağılmaz və bunu inkar etmək mümkün deyil. Ancaq İsa gəlib Musanın məbədini yıxmaq istəsə, bəli, dünya dağılar. Halbuki, İsa o məbədi yıxmırdı, yenidən inşa edirdi. İsa Musanın daşlardan azad olmuş ruhu idi.

Dindəki daşlardan fərqli olaraq, elmdə və xüsusilə də incəsənətdəki daşların cəhaləti daha amansız olur. Dindəki daşların heç olmasa, yalançı bir müqəddəsliyi var. Ancaq daşlaşan incəsənət, daşlaşan elmi nəzəriyyələr, daşlaşan cərəyançılıq, axınçılıq və sairə, çox faciəvi nəticələr doğurur. Yuxarıda adını çəkdiyimiz alışqanlıq, vərdiş, adət özünü ən çox qeyri-dini pərəstişdə göstərir. Bir günlük ömrü olan nəsnələr belə öz yerini başqasına vermək istəmir. Ən pisi də odur ki, o milçəyi filə çevirib, ona süni tənəffüslə həyat verən kütlə özüdür. Dayaz sular sürətlə axdığı kimi, onlar da çox sürətlə yayılır və fantastik çevikliklə vərdiş halına çevrilirlər. Adətin, alışqanlığın zamanı olmaz, subyekti olar, qurbanı olar.

Bəli, adət öldürür. Ancaq həqiqəti yox, onu daşıyan insanı. Həqiqət isə, dirildir. Beləliklə, məlum olur ki, ölmək bu qədər rahat ikən, heç kim dirilmək istəmir. Cavidlərin evini yıxanlar, cavadları gülləyə düzənlər, abas mirzələrin sümüklərini sındıranların bir çoxu hələ sağdır və yıxdıqları evə, sındırdıqları sümüklərə bu gün başqaları deyil, məhz onlar özləri sahib çıxır. Qəribədir, hər şey ölür, bircə adət diri qalır. Öldürmək olsun, yaşatmaq olsun, fərq etməz, təki insan oğlu bir şeyə vərdiş etsin. İbadət də vərdiş oldu, sevgi də, elm də sağlıq da, xəstəlik də Tanrı da... bircə şeytan vərdişə çevrilmədi. O. hər zaman təzədir. Çox maraqlıdır ki, insan gözəl işlərə adət edir, çirkinliklərə isə hər dəfə yenidən başlayır – sanki daha öncə belə bir şey yoxmuş kimi. Gözəlliyini xatırlayır, çirkinliyini unudur.

Dünyanın ən gözəl sözləri təkrarlandıqca, ölümə bir az daha yaxınlaşır. Söz ölmür, onu daşıyana verdiyi fayda ölür. Mövlana yaşayır, mövlanaçılar ölür. Elə buna görə də Şəmsin birinci işi Mövlananın əlindəkiləri alıb, sındırmaq oldu. Çünki, Şəms Cəbrayıl idi, Mövlana isə mərifətin yeni peyğəmbəri. Şəmsin sındırdıqları Mövlananın daşlaşdırdıqları idi. Sonra isə kütlə o qırılan daşları ətəyinə toplayıb, onlarla Şəmsi daşlamağa başladı. Bu günə qədər də həmin daşlama davam edir. Çünki, sonradan Mövlana daşlaşdı, ancaq Şəms daşlaşmadı. Səbəbi isə, onu daşlaşdıracaq heç bir pərəstişin, heç bir surətin olmaması idi. Mövlananı isə daşa çevirən onun gözəlliyi oldu. Fəqət Mövlanaçılar Mövlananı oxumurlar. Oxusalar, o daşı birinci özləri sındırarlar. Çünki, Mövlana onların əleyhinə danışır. Oxumaq hər bir şeyin içinə girmək olduğu üçün, daşı da sındırmayınca içində nə olduğunu bilmək mümkün deyil. Mövlana yenə də Şəmsdən öncəki Mövlanadır. Çünki, kütlə həmin kütlədir. Şəms bu gün gəlsə, onu keçən dəfəkindən daha betər edərlər. Gizlətmirlər, özləri də bunu etiraf edirlər. Çünki, Şəms onların adətinə çevrilmədi. Adət həqiqəti öldürmür, ancaq onu yaxşıca gizlədir. Bu gün "mövlanaçıyam” deyənlərin böyük əksəriyyəti dindarlardır. Mövlananı bircə dəfə də olsun, açıb oxusalar, ona "kafər” adı verərlər.

Həqiqət adətin içərisində əriyib yox olur. Arif və huşyar olanlar isə, kütlədən qaçır ki, daşıdığı elmin işığı vərdiş otağının lampasına çevrilməsin. "Bütün günahların mənbəyi məhz gözəl şeylərə vərdiş etməkdir”. Bunu da Şəms Təbrizi deyir. Sirr olmaq, adət edilməkdən yaxşıdır. Bilinməmək vərdiş halına gətirilməkdən şərəflidir. Kütlənin ağası olmaqdansa, ariflərin qulu olmaq yaxşıdır. Həqiqətin məkanı xəlvətdir. Aşkar olan həqiqət ölümə məhkumdur. Həqiqət bir loxma kimidir, yeyərsən, doyarsan, Adət isə saqqız kimidir – nə dadı var, nə duzu, nə yemək olur, nə doymaq.

İnsanlar bir dahinin yerini başqa bir dahiyə vermək istəmir. Başa düşmür ki, məsələ dahidə deyil, dühadadır. Düha isə şəxs deyil, şəxsdən şəxsə keçən Tanrı həyatıdır. Tanrı diridir. Ancaq necə? Yalnız və yalnız hərəkət edərək, dəyişərək, candan-cana, bədəndən-bədənə, ağıldan-ağıla, məkandan-məkana, zamandan-zamana keçərək. Bir zamanlar Həzəti Pir haqqında "Mövlana Xudavəndikar” deyilirdi. Osmanlı sultanlarına və Anadolu ərənlərinə "hünkar” deyilməsi də bu sözdəndir. Nə deməkdir bu? "Xudavəndikar”,yəni "işləyən Tanrı”, "iş Allahı”. İnsanlar başqa bir insana niyə belə bir ad vermişdilər? Nə oldu o Tanrıya? Hara getdi o insanlar? Heç nə olmadı, heç yerə getmədi – o insanlar o Tanrını təzədən daşa çevirdilər. Bütlər şam kimidir; necə ki, əriyən şamdan yeni şam düzəltmək olur, eləcə də qırılan bütlərdən yenisini düzəldirlər. Material eynidir – daş. Vasitə- adət, səbəb – rahatlıq. Əsl məna isə, batindədir – onun da adı həqiqəti gizlətməkdir! Hər necə olur-olsun, həqiqət üzə çıxmamalıdır. Bunun üçün lazım gələrsə, İsanı çarmıxa çəkənlər o işi yenidən görəcəklər. Yetər ki, ölü tanrılar diri insanları idarə etsinlər. Çünki Tanrı dirilərsə, insanlıq öləcək! Yaşamaq üçün həqiqətin canına qıymaq lazımdır!

Lazımsa cəhalətlə güləşmək,

Bir çarə var ancaq yeniləşmək!

Böyük Hüseyn Cavid bunu çox dərin yerdən demişdi. Ona görə məhz bu məqamda yada düşdü. O, yenilşmək müasirləşmək, kolxozlaşmaq-filan deyil, daşlardan qurtulmaq idi. Çünki o cəhalət də hər gün doğulan bir şeytan yavrusudur. Şeytana daş atanlar o daşları şeytanın özündən alırlar, bundan xəbərləri yoxdur. Halbuki, onu daşlamağın əsl mənası bütləşmiş həqiqəti daimi şəkildə, hər an, hər gün sındırıb, o daşları özündən kənara atmaqdır.

Əgər indi məndən bir şüar istəsəydilər, dilim tutular, heç nə deyə bilməzdim. Çünki, vəsf ediləcək, şüara dönəcək, qürur duyulacaq heç nə yoxdur. Eləcə də rədd ediləcək, inkar ediləcək, daşlanacaq bir şey də yoxdur. Zira, hər iki tərəf vərdiş edilib, adət halına gəlib, alışqanlığa çevrilib. Hər şey belədir. Sevgini də, Tanrını da, həqiqəti də öldürən onlara adət eləməkdir.

Yoxluq varlığın yeganə xilasıdır. Yenidən doğuluş yalnız və yalnız ölümlə mümkündür! Hər kəs bir dəfə doğulur, ariflər hər gün! Çünki, hər kəs bir dəfə ölür, onlar isə hər gün! Ölüm daşların sınmasıdır və doğuluş yalnız ruhun bu qəfəsdən xilası ilə baş verir. Həqiqət heç bir zaman tanış gəlməyəcək, hər dəfəsində yeni, adət edilməmiş, hətta inkar ediləcək qədər tərs və müxalif olacaq. Yalnız bu şərtlər əmələ gəldiyi zaman Tanrı yenidən zühur edir. Əks təqdirdə, ölüm həyatın, həyat isə ölümün düşməni olaraq qalacaq!

Fəxrəddin Salim