80 yaş nədir ki...
Artıq 80 yaşı var. Bu illər ərzində ömrünün 46
ilini Azərbaycan mədəniyyətinə həsr edib. Bir-birindən fərqli və maraqlı
obrazlar qalereyası yaratmaq nəsibi olub. Gəncə Dövlət Dram Teatrının şərəfli
tarixinə nəzər yetirdikdə, "Qızıl Dərviş” mükafatı laureatı, Xalq artisti Məmmədəli
Bəşir oğlu Balayevin səmərəli fəaliyyəti xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Onun səhnə
fəaliyyəti gənc aktyor nəslinin yetişməsində və inkişaf etdirilməsində xüsusi
olaraq diqqəti cəlb edir.
Məmmədəli Bəşir oğlu
Balayev 1939-cu ildə Qərbi Azərbaycanın Basarkeçər rayonunun Kəsəmən kəndində
anadan olub. 1950-ci ildə ailəsi ilə birgə Qərbi Azərbaycandan Daşkəsən
rayonuna deportasiya edilib. 1955-ci ildə Mədənçilərin Mədəniyyət
Evində bədii özfəaliyyət dərnəyini təşkil edib. Elə bu dərnəkdə fəaliyyətə
başlayan Məmmədəli Balayev burada hazırlanan komediyalarda və vodevillərdə,
müxtəlif faciə əsərlərindən parçalarda iştirak edib. Sonradan məhz onun səyi ilə
özfəaliyyət dərnəyi Xalq Teatrı kimi fəaliyyətini davam etdirib. Məmmədəli
Balayev Moskva Dövlət İncəsənət Universitetinin iki illik rejissorların təkmilləşdirilməsi
kursunu və həmçinin Pedaqoji İnstitutun dil-ədəbiyyat fakültəsini bitirib. 16
sentyabr 1962-ci ildən Gəncə Dövlət Dram Teatrında aktyor olaraq fəaliyyətə
başlayıb. O illəri xatırlayan aktyor deyir: "1954-cü ildə Daşkəsən rayonunda Mədənçilərin
Mədəniyyət Evi yenicə tikilib təhvil verildi. Açılış münasibəti ilə Akademik
Milli Dram Teatrının yaradıcı kollektivi Daşkəsənə qastrol səfərinə gəldi.
Qastrol zamanı Ədil İsgəndərov başda olmaqla bir çox sənətkarların səhnədə
çıxışlarını gördüm. Məndə də çox böyük həvəs vardı. Bu həvəsin nəticəsi olaraq
həmin mədəniyyət evində 1955-ci ildə özfəaliyyət dərnəyi təşkil etdim. Burada
ilk olaraq Səməd Vurğunun "Vaqif” tarixi dramını hazırladıq. Bu tamaşamız çox
böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mən bu tamaşada Vaqif obrazını oynayırdım. Bunun
ardınca "Fərhad və Şirin”, "Aydın”, "Oktay Eloğlu”, "Od gəlini” və başqa əsərləri
hazırladıq. Bu illərdə artıq Gəncə Dövlət Dram Teatrı bizi himayəyə götürmüşdü.
Ona görə də, hər dəfə gəlib tamaşalarımıza baxırdılar. Bu vaxt respublikanın əməkdar
artisti Səməd Tağızadə mənim rollarımı görmüşdü. Böyük Vətən Müharibəsindən
sonra Gəncə Dövlət Dram Teatrında gənc aktyor heyətinə çox böyük ehtiyac vardı.
O illərdə teatrın direktoru, Xalq artisti Ələkbər Seyfi idi. Səməd Tağızadənin
təklifi və Ələkbər Seyfinin dəvəti ilə 1962-ci ildə Gəncə Dövlət Dram Teatrına
aktyor kimi qəbul olundum”.
Məmmədəli Balayev 26
aprel 1973-cü ilədək Gəncə Dövlət Dram Teatrında aktyor olaraq işləyib. Ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq bir müddət səhnədən
uzaqlaşmalı olan Məmmədəli Balayev, 1973-cü ildən 1984-cü ilədək isə Gəncə şəhərində
fəaliyyət göstərən Texniki Peşə Məktəbində çalışıb. 12 sentyabr 1984-cü ildən
isə yenidən Gəncə Dövlət Dram Teatrına qayıdan Balayev, aktyor olaraq fəaliyyətini
davam etdirib: "Bu teatra gəldiyim ilk gündən repertuarda olan demək olar ki,
bütün tamaşalarda əsas baş rollar mənə həvalə olunurdu. Mən səhnədə istər-istəməz,
gözəl xanımlarla tərəf müqabili olurdum. Bu da ailədə müəyyən söz-söhbətlərə,
qısqanclıqlara gətirib çıxarırdı. Ailəm, hətta dağılmaq təhlükəsi qarşısında
idi. Buna görə də, bir müddət teatrdan uzaqlaşmaq məcburiyyətində qaldım. 1973-cü
ildə Gəncə şəhərində fəaliyyət göstərən Texniki Peşə Məktəbinə Kütləvi və Mədəni
işlər üzrə direktor müavini kimi təyin olunduqdan sonra 1984-cü ilədək burada işləməli oldum”.
Məmmədəli Balayev həmçinin
1994-cü ildən Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının Gəncəbasar bölməsinin sədri
kimi də fəaliyyət göstərir. O, həmçinin "Bu dünyadadır”, "Sizi unutmarıq” və "Qəza”
pyeslərinin müəllifidir. Sənətşünaslıq doktoru, professor İlham Rəhimli xalq
artisti Məmmədəli Balayevin yaradıcılığı haqqında yazır: "Yaradıcılığındakı
ifadə vasitələri sadəliyi və səmimiliyi ilə diqqəti cəlb edir. Əsasən, realist
aktyor məktəbinin poetika səciyyələrinə xas olan estetik prinsiplərdən istifadə
edir”.
Xalq artisti Məmmədəli
Balayev milli klassiklərin əsərlərində maraqlı obrazlar qalereyası yaratmağa
müvəffəq olub. Belə ki, M. F. Axundzadənin "Lənkəran xanının vəziri”ndə Heydər
ağa, N. B. Vəzirovun "Ağa Kərim xan Ərdəbili”ndə Minbaşı, Ə. B. Haqverdiyevin
"Bəxtsiz cavan”ında Hacı Səməd ağa, C. Cabbarlının "Oqtay Eloğlu”sunda Hacı
Zaman, S. S. Axundovun "Tamahkar”ında Hacı Murad, "Eşq və intiqam”da Piri baba,
A. Şaiqin "Tıq-tıq xanım”ında Şah, S. Rəhmanın "Əliqulu evlənir”ində Xəlil
obrazları onun maraqla izlənilən surətlərindəndir.
30 may 1963-cü ildə səhnəyə qoyulan Qeybulla Rəsulovun
3 pərdəli, 12 şəkildən ibarət olan "Əlvida, Hindistan!” dramında aktyorun
yaratmış olduğu Zeynalabdin Şirvani surəti də səhnədə maraqla baxılan
obrazlarındandır. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Nəsir Sadıqzadə, rəssamı Bəhram
Əfəndiyev, bəstəkarı isə Şəfiqə Axundova olub. Dramaturq Qeybulla Rəsulovun "Əlvida,
Hindistan!” dramı məşhur Azərbaycan səyyahı, coğrafiyaşünası, filosof və şairi
Hacı Zeynalabdin bin Axund İsgəndər Şirvaninin (1780-1838) həyatının
Hindistanla bağlı olan illəri haqqında yazılmışdır. Sənətşünaslıq doktoru, professor İlham Rəhimli
bu pyes haqqında məqalələrinin birində yazır: "Pyesdə zəngin faktlar vardı və
soydaşlarımızın elmi-tədqiqat fəaliyyətinin müəyyən lövhələri əyani şəkildə
canlandırılırdı. Quruluşçu rejissor Nəsir Sadıqzadə pyesin səhnə təfsirini bir
qədər epik teatr estetikasında işləmişdir. Hadisələri söyləmə prinsipində müəyyən
publisistik çalarlar da vardı. Mövzu tarixi faktlar əsasında işlənsə də,
tamaşada poetik ruh vardı, bədii səhnələrin təqdimat forması maraqlı idi”.
Məmmədli
Balayevin yaratmış olduğu Zeynalabdin Şirvani obrazının xarakterində olan
çılğın şairlik, səriştəli coğrafiyaşünaslıq, romantik səyyahlıq keyfiyyətlərinin
inandırıcı boyalarla, təmkinlə tamaşaçılara çatdırılması maraqla baxılırdı.
Aktyor qeyd edilən bu xüsusiyyətləri təmkinlə oynamaqla, bir daha hadisələrin
gedişatına tamaşaçını inandırır və dolğunluqla onu təqdim edə bilirdi.
Məmmədəli
Balayevin çağdaş Azərbaycan ədiblərinin komediya və dramlarında yaratmış olduğu
səhnə personajları da öz müasirlərinin obrazlı şəkildə təqdim olunması
baxımından uğurla işlənilən səhnə xarakterləri silsiləsinə daxildir. Əfqanın
"Qız atası”nda Əhməd, T. Məmmədovun "Ürək yanarsa...”sında Şahin, İ.Coşqunun
"Tülkü məhkəməyə gedir”ində İlqar, Q. Musayevin "Köhnə həyətin adamları”ında
Hikmət, H. Qaraoğlunun "Şəfiqə”sində Əsəd, F. Aşurovun "Səməndər”ində Fazil, S.
Axundovun "Almazın qızları”nda Bağır-Nadir, N. Gəncəlinin "Səadət yağış deyil”ində
Bromberq və Rıbakov, A. Məmmədovun "Bəraət”ində Habil, Ə. Hacızadənin "Yandırılmış adam”ında Kərim, Ə.
Səmədovun "Ölüm hökmü”ndə Axund, M. M. Axundzadənin "Qanun dəllalı”nda ikinci
kişi, İ. Əfəndiyevin "Tənha iydə ağacı”nda Behdud bəy və başqa surətləri onun Gəncə Dövlət Dram
Teatrının səhnəsində daha maraqla yaratmış olduğu obrazlarının bir qismidir.
Aktyorun yenidən səhnəyə qayıdışını xalq
artisti, rejissor Vaqif Şərifov öz xatirələrində belə söyləyir: "1984-cü il
idi. Mən Gəncə Dövlət Dram Teatrının direktoru idim. Bu zaman Məmmədəli Balayev
yenidən Gəncə Dövlət Dram Teatrına aktyor kimi qayıtması haqqında müraciət
etdi. Çox böyük məmnuniyyətlə onu yenidən teatra qəbul etdim. O illərdə bir
aktyor olaraq onun kimi şəxslərə teatrımızın ehtiyacı vardı. Yenə də gəldiyi
ilk gündən səhnədə öz bacarıq və istedadını göstərməklə, tamaşaçıların rəğbətini
qazana bildi. Sonra bir rejissor olaraq onunla bir çox tamaşalarda birgə işlədik.
"Dəli kür”, "Şeyx Nizami”, "Eşq və intiqam”, "Yandırılmış adam” və başqa
quruluşlarımda bir rejissor olaraq onunla işləməkdən böyük məmnunluq duyurdum”.
Aktyor
Məmmədəli Balayev həmçinin Nəsir Sadıqzadə, Həsən Ağayev, Yusif Bağırov, Məhəmməd Burcəliyev, Tofik Kazımov,
Hilal Həsənov, Vaqif Şərifov, Arif Ağayev, Oruc Qurbanov, Bəhram Osmanov kimi
peşəkar Azərbaycan teatrının tanınmış rejissorlarının uğurlu səhnə həlli tapmış
tamaşalarında bir sıra yaddaqalan obrazlar qalereyası yaradıb. Bu illər ərzində
həmçinin müasir dramaturqların tarixi mövzulu pyeslərində, eləcə də tərcümə əsərlərində
də maraqlı obrazlar yaratmağa müvəffəq olub. İ. Əfəndiyevin "Üçatılan”ında
Hacı, N. Həsənzadənin "Atabəylər”ində Salnaməçi, Şota Rustavelinin "Pələng dərisi
geymiş pəhləvan” poeması əsasında M. Nəsirovun "Tariyel”ində Tariyel, A. Məmmədovun
"Ulduzlar görüşəndə”sində Axund Səməd, Z. Xəlilin "Qatır Məmməd”ində Əziz, İ.
Şıxlının "Dəli Kür”ündə Pristav, N. Məmmədlinin "Cavad xan”ında Naməlum, O,
Altunbayın "Şeyx Nizami”sində Gəncə hakimi, O.Kamalın "72-ci kamera”sında
Qaraşın, E. Radzinskinin "Sokratla söhbətlər”ində Anit, R. Şeridanın "Aldanmış
adaxlı”sında Don Karlos, B. Brextin "Üç qəpiklik opera”sında Filç, A.
Salınskinin "Təbilçi qız”ında Aleksey, G. Fiqeyredunun "Tülkü və üzüm”ündə
Aqnostos, S. Dərvişin "Fosforlu Cevriyyə”sində Kərim surətləri Məmmədəli
Balayevin böyük səhnə ustalığı ilə yaratdığı obrazlarındandır.
Aktyor
böyük sənət müəllimlərinin səhnə tendensiyalarından hər zaman bəhrələnməklə
"kiçik rol vasitəsilə böyük fikirlər ifadə etmək çətindir” mülahizəsinin heç də
həqiqətə uyğun olmadığını öz yaradıcılığında hər zaman isbat etməyə müvəffəq
ola bilir. Bu baxımdan onun səhnədə yaratdığı bütün obrazlar real həyat müşahidələrinin
nəticəsi olaraq tamaşaçıların böyük rəğbətini qazana bilir. Məmmədəli Balayev hər
bir obrazda xarakterik surətlərin yaradılmasına çalışmaqla, onları müasir həyat
həqiqətlərindən bəhrələnməklə təqdim etməkdə daha böyük əzmkarlıqla çalışır.
Aktyor hər an axtarışdadır. Onun bu axtarışları sənətinin daha dərin
çalarlarının açılmasında böyük əhəmiyyətə malikdir.
Eyni zamanda 1990-cı
ildən Gəncə Dövlət Nizami Poeziya Teatrında da aktyor kimi fəaliyyət göstərən Məmmədli
Balayev, bu illər ərzində N. Gəncəvinin "Xəmsə”sinin motivləri əsasında
hazırlanan tamaşalarda Nizami Gəncəvi obrazının əvəzolunmaz ifaçısı kimi tanına
bilib.
Aktyor bu illər ərzində
səhnə fəaliyyəti ilə yanaşı, həmçinin "Haray”, "Acılar bitməz”, "Sonuncu fəsil”,
"Sevdiyim yar”, "Şeyx Bahəddin”, "Döngələr”, "Azərbaycan toyu”, "Sonuncu səsli”,
"Günbatan nüyus”, "Çölçülər”, "11 B bilik günü” filmlərində də maraqlı
obrazlara çəkilib.
Xalq artisti Məmmədəli
Balayevin Azərbaycan mədəniyyəti tarixində xidmətləri hər zaman yüksək dəyərləndirilib.
Belə ki, 4 mart 1992-ci ildə Azərbaycan Ali Sovetinin fəxri fərmanı və fəxri
medalı ilə təltif olunub. Daha sonra 28 oktyabr 2000-ci ildə Əməkdar artist
adına, 10 mart 2002-ci ildə isə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının təsis
etdiyi "Qızıl Dərviş” mükafatına layiq görülüb. 13 fevral 2014-cü ildə Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Xalq artisti fəxri adını alıb.
Ömrünün 80-ci
baharını yaşayan xalq artisti Məmmədəli Balayev bu gün Gəncə Dövlət Dram
Teatrında gənc aktyor heyətinin yetişdirilməsində öz səy və bacarığını əsirgəmir.
Onların səhnə texnikasına yiyələnmələri istiqamətində, öz dəyərli məsləhətləri
ilə hər zaman yaxından iştirak edir.
Anar Burcəliyev,
teatrşünas