“24-lər”dən on səkkizinci - BDU-100
Danılmaz bir faktdır ki, BDU həmişə Azərbaycanda azadfikirliliyin,
müstəqil düşüncənin və demokratiyanın beşiyi olub. Bu amil 1980-ci illərin
sonlarında ölkədə gedən proseslərdə bir daha özünü büruzə verdi və universitet
Azərbaycanda gedən dəyişikliyin beşiyinə çevrildi. Qarşıda onu çətin, amma
şərəfli bir zaman gözləyirdi.
20-ci yüzilliyin sonlarında baş verən ən əlamətdar hadisə şübhəsiz,
1980-ci illərin sonundan başlanan milli azadlıq hərəkatı, 1990-cı illərin
əvvəllərində Azərbaycan yenidən müstəqilliyinə qovuşması oldu. Bu azadlıq
hərəkatının önündə inamla addımlayan vətənpərvərlər arasında BDU-nun
professor-müəllim heyəti, tələbələri, əməkdaşları və məzunları da var idi. Belə
çətin bir anda BDU-ya görkəmli alim Yəhya Cəfər oğlu Məmmədov rektor təyin
edilir.
Yəhya dünyaya gələndə təkcə Naxçıvan deyil, bütöv Azərbaycan od
içində qovurulurdu. 1930-cu il. Azərbaycanın çiçəklənməsi naminə işləyə biləcək
başların məhv edildiyi zaman. Tədqiqatçıların fikrincə, repressiyanın daha
güclü dalğası otuzuncu illərə düşür və bu dalğa minlərlə azərbaycanlının
məhvinə səbəb olub. Ailələr dağıldı, ocaqlar qaraldı, nəsillərin izi-tozu
qalmadı...
Yəhya belə çətin anda böyüdü, təhsil aldı. Naxçıvanda orta məktəbi
əla qiymətlərlə başa vuran gənc, Bakıda da BDU-nu (1954) fərqlənmə diplomu ilə
qurtardı. Amma bununla kifayətlənmədi. Elimin daha çətin sirlərini açmaq,
dərinliklərindən agah olmaq üçün BDU-nun aspiranturasına daxil oldu. 1957-ci ildə
aspiranturanı başa vuranda rəhbərlik onun istedadını nəzərə alaraq, universitetdə
saxlayır. Gənc alim bir müddət elmi ixtiralarını Azərbaycandan kənarda aparmalı
olur. O, ilk olaraq Voronej Mühəndis-İnşaat İnstitutunda fəaliyyətə başlayır və
1960-65-ci illərdə burada işləyir. 1965-ci ildə Rostov Dövlət Universitetində
doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir. Qafqazlı balasının bu uğuru böyük
əks-səda doğurur. Elə həmin universitetdə ona yüksək maaş, vəzifə təklif edilsə
də, Yəhya müəllim buna razı olmur və vətənə qayıdır. Tələbəliyinin, gəncliyini
ən xoş günlərini hər an ona xatırladan BDU-ya üz tutur. Beləliklə, 1965-ci
ildən 2000-ci ilə qədər (2000-ci ildə dünyasını dəyişib) BDU Yəhya müəllim üçün
təkcə iş yeri yox, həm də ikinci ev olur. 1965-ci ildən mexanika-riyaziyyat
fakültəsində hesablama riyaziyyat kafedrasına rəhbərlik etməyə başlayan Yəhya
müəllim, ömrünün sonuna, 2000-ci ilə qədər bu fəaliyyətini davam etdirib.
35 il ərzində Yəhya müəllimin böyük əməyi hesabına respublikada
hesablama riyaziyyatı bir elm sahəsi kimi yaranaraq inkişaf edib. Onun
rəhbərliyi ilə təkcə bu kafedranın əməkdaşları deyil, Rusiya, Almaniya, Polşa,
Türkiyə, İraq kimi ölkələr üçün də onlarla gənc mütəxəssislər hazırlanıb. Məhz
bu xidmətlərinə görə o, 1981-ci ildə "Xalqlar dostluğu” ordeni ilə təltif
edilmiş və ABŞ-ın Minneapolis şəhərinin "Fəxri vətəndaşı” seçilmişdir. Yəhya
müəllim dəfələrlə Polşada, Almaniyada, Bolqarıstanda, Türkiyədə konfranslarda,
beynəlxalq qurultaylarda çıxışlar etmiş, elmi mülahizələrini, fikirlərini dünya
alimləri ilə bölüşmüşdür.
Əslində, onun tətbiq etdiyi üsullar hazırda dünyanın bir çox
riyaziyyatçıları tərəfindən müxtəlif məsələlərin həlli üçün tətbiq olunur.
1974-cü ildə işıq üzü görən "Adi diferensial tənliklərin təqribi hallarının
tapılması üsulları” adlı monoqrafiyası bu gün də tələbələrin bəhrələndiyi ən dəyərli
mənbədir. Bu monoqrafiya analitik təqribi üsulların verildiyi ilk kitabdır və
buna görə o, dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. Keçmiş SSRİ miqyasında tanınan
istedadlı alim, 100-dən çox elmi məqalənin, (bu məqalələrin böyük əksəriyyəti
beynəlxalq aləmdə nüfuzu olan elmi jurnallarda çap olunub) beş dərsliyin və
yeddi monoqrafiyanın müəllifidir. Məqalələrinin, əsərlərinin çoxunu həm
azərbaycan, həm də rus dilində yazan alimin "Metodı vıçleniy” dərsliyi
hal-hazırda tələbələrin, gənc alimlərin stolüstü kitabıdır və türk dilinə
çevrilərək Türkiyədə də çap edilib.
Mütəxəssislərin fikrincə, hesablama riyaziyyatı, riyaziyyatın ən
vacib bölmələrindən biridir və elmin bu sahədəki inkişafında Yəhya müəllimin
özünəməxsus yeri olub. O, sağ tərəfi birtərəfli qiymətləndirməyə tabe olan
qeyri-xətti operator-diferensial tənliklərin təqribi həlli üçün yeni üsullar
vermişdir. Eləcə də, abstrakt qeyri-xətti Volter operator-tənliklər
nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biridir. Y.C.Məmmədov həllin, tez yığılan
iterasiyalar şəklində axtarılan ekvivalent tənliklərə gətirilməsi üçün maraqlı
üsul təklif etmişdir. Bu üsul riyazi ədəbiyyatda "Məmmədov üsulu” adlandırılır.
1980-ci ildə Əməkdar elm xadimi adına layiq görülən Yəhya müəllim,
1983-cü ildə AEA-nın müxbir üzvü seçilir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1980-ci
illərin sonunda ölkəmizdə baş verən siyasi hadisələr universitetin həyatında da
çətinliklərə səbəb oldu. Belə çətin bir zamanda - 987-ci ilin sonunda Yəhya
Məmmədov BDU-ya rektor təyin edildi və o, 1989-cu ilin əvvəllərinə kimi bu vəzifədə
işlədi. Yəhya müəllimin BDU-ya rektor təyin edildiyi ili (1987) əksər
tədqiqatçılar yenidənqurmanın "ikinci mərhələsi və aşkarlığın genişlənməsi, qeyri-rəsmi
ictimai hərəkatların fəallığı dövrü” adlandırırlar. Tarixi hadisələr də sübut
edir ki, bir siyasi rejimdən başqasına keçmək hədsiz dərəcədə çətin bir
prosesdir və bu, özünü bir daha "əzəmətli” Sovet hökuməti dağılanda büruzə
verdi. Sözsüz ki, həm ağır iqtisadi, həm də ictimai, mənəvi böhran şəraitinə
düşmüş universitetə belə bir zamanda rəhbərlik etmək çox çətin idi. Ölkədə baş
verən özbaşınalıq, xaos tədris prosesində əngəllər yaratmağa başladı. Tədricən
təhsilin keyfiyyətində, elmi-tədqiqatların aparılmasında geriləmə özünü əks
etdirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Yəhya müəllim universiteti bu sınaqdan üzüağ
çıxarmağa çalışırdı...
Yeri gəlmişkən, bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, BDU-nun tarixi
ilə bağlı yazılan əksər əsərlərdə, universitetin 1987-1992-ci illər fəaliyyəti
şərh edilməyib. Məsələn, Aslan Atakişiyevin "Bakı Dövlət Universitetinin
tarixi” adlı əsərinin I hissəsində (1991) BDU-nun 1987-88-ci illərdəki
fəaliyyətindən çox, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin plenumlarından
(xüsusən də M.S.Qorbaçovun çıxışlarından) bəhs edilir. Müəllif universitetin
partiya təşkilatının işindən bəhs edərək oxucusunu yenidən sosializmin
qələbəsinə ruhlandırır (Baxmayaraq ki, əsər 1991-ci ildə çap olunub). Artıq bu
zaman, müəllifin, hər səhifədə az qala beş-altı dəfə adını fəxrlə çəkdiyi M.S.Qorbaçovun
"xeyir-duası ilə” Azərbaycan torpaqları işğal edilmiş, yüzlərlə soydaşımız
doğma yurdundan-yuvasından didərgin düşmüşdü, xalqımız hər gün onlarla şəhid
torpağa tapşırırdı.
Doğrudur, 1988-ci ilin sonundan 1992-ci ilin sonlarına kimi ölkəmizdə
həm siyasi, həm iqtisadi vəziyyət çox ağır olub. Ölkədə hökm sürən iqtisadi
böhran hər sahədə özünü büruzə verirdi. Amma bu o demək də deyil ki, bu illərdə
universitetdə heç bir iş görülməyib. 1988-ci ildə universitetdə xalq təsərrüfatının
kadrlara real tələbatını təmin edən yeni mexanizmə keçid prosesi güclənməyə
başladı. Müəssisə və təşkilatların təsərrüfat hesabına və
özünümaliyyələşdirməyə keçməsi ilə əlaqədar, fakültələrin hazırladığı
mütəxəssislərə cari və perspektiv tələbatı öyrənmək məqsədilə fakültələrdə
komissiyalar yaradıldı. Universitetdə kadrların hazırlanması üzrə vaxtında və birbaşa
məqsədli müqavilələr bağlanmasını təmin etmək üçün xüsusi briqadalar təşkil
olunurdu. Bu briqadalar məzunların bölüşdürülməsinə təminat verirdi.
Universitet rəhbərliyi Xalq Təhsil Nazirliyi və Mədəniyyət Nazirliyi,
birliklər, müəssisələrlə məqsədli hazırlıq, eləcə də universiteti əyani bitirən
məzunların beşillik və illik bölgüsü planlarının tərtib edilməsində müqavilə
münasibətlərini müəyyən edirdi. Deməli, çətin də olsa, tədris prosesi davam
edirdi, universitetin ictimai-siyasi, elmi-mədəni həyatında yeniləşməyə doğru
atılan ilk cəhdlər boşa çıxmırdı və mən də bunların şahidi oldum (o zaman jurnalistika
fakültəsinin sonuncu kurslarında təhsil alırdım).
Yəhya müəllim kommunist
olmasına baxmayaraq, deyilənə görə, o qədər də "partiyapərəst” olmayıb. Əksinə,
universitet partiya təşkilatında avtoritar metodların xiffətini çəkənləri, partiyaya
"sadiqlik” göstərənləri xalqın mənafeyi naminə dəyişməyə sövq edib və qismən
buna nail də olub.
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist