Əhməd Ağaoğlu Şərq və Qərb düşüncə sistemi qovşağında
(III yazı)
Əhməd
Ağaoğlunun bədii əsərləri içərisində şəxsi fəlsəfi düşüncələrini əks etdirən,
müəyyən avtobioqrafik ştrixlərə malik "Mən
kiməm” əsərinin özünəməxsus yeri vardır. Əsərdə fərdin timsalında Qərb və Şərq
insanının dünyagörüşləri qarşılaşdırılır. Bu qarşılaşmanın nəticəsi kimi "mən
kiməm?” sualına cavab tapılır. Müəllif onu düşündürən fəlsəfi-psixoloji
problemi aydınlaşdırmaq üçün maraqlı bir metoda əl atır: "...mən içimlə çölümü
qarşı-qarşıya gətirərək onları özbaşına buraxdım, yeganə işim yalnız gördüklərimi
və eşitdiklərimi gördüklərim kimi qeyd etmək oldu”. O, gördüklərindən dəhşətə gəlir.
İçi ilə çölü bir-birini inkar və rədd edir, zahiri ilə batini arasında gecə ilə
gündüz, ağ ilə qara qədər fərq vardır. Onun çölü eqoist, içi altruistdir və
birinci ikinciyə qalib gəlir. Səbəb nədir? Müəllifin fikrincə, eqoizm və
altruizm insanda sonradan əmələgəlmə xüsusiyyət deyil, bunlar biolojidir, yəni
insanla bərabər doğulan amildir. Lakin təkamül prosesində altruizm eqoizm üzərində
qələbə çalır. Yəni müşahidələrdən nəticə çıxarmaq yolu ilə insan altruizmin
ictimai yaşayışda çox mühüm amil olduğunu anlayaraq ondan daha çox faydalanmaq
barədə düşünür. "Lakin bu yolda müvəffəq olan mühitlərlə müvəffəq olmayan
mühitlər arasında qüvvətli və dərin fərqlər meydana çıxmışdır. Belə ki,
altruizm instinkti açıldıqca, cəmiyyət də qüvvətlənmiş və əksinə, eqoizmin
artıq olduğu yerlərdə isə cəmiyyət aşağıya doğru yuvarlanmışdır”. Müəllif
fikrini təsdiqləmək üçün Şərq və Qərb cəmiyyətlərini qarşılaşdırır, Qərbi daha
qüvvətli hesab edir. Altruizm baxımından da Qərb güclüdür. Şərqdə milyonların
içərisindəki insan tək-tənhadır, xəstələr, evsiz-eşiksizlər, ac-yalavac barədə
heç kəs düşünmür. Qərbdə isə hər kəs haqqında düşünülür və nəticədə unudulmuş
bir kimsə qalmır. Müəllif Şərq tarixində eqoizmlə altruizm arasındakı müvazinətin
Qərbdə altruizmin, Şərqdə isə eqoizmin xeyrinə bu qədər pozulmasının səbəblərini
axtarıb tapır.
Ə.Ağaoğlunun fikrincə, güclü eqoizm güclü Çöl yaradır və bu Çöl
İçə qalib gəlir. Bütün məğlubiyyətlərin baiskarı olan eqoizm, müəllifin fikrincə,
insanda yalançılıq, qorxaqlıq, riyakarlıq, hərislik duyğusu, gözügötürməzlik...kimi
iyrəncliklər yaradır. Müəllif bütün bu qeyri-insani keyfiyyətlərin
anatomiyasını ən müxtəlif misallarla, orijinal fəndlərlə məharətlə açır və bu nəticəyə
gəlir: "...mənim Çölüm başdan-başa antisosial bir varlıqdır. O, mühiti içəridən
gəmirir. İctimai həyatın təşəkkülü və inkişafı üçün lazım gələn bağları məhv
edir. İçində belə bir mikrob daşıyan cəmiyyətdə qarşılıqlı yardım, sevgi, inam,
doğruluq, sədaqət, ciddi çalışma, haqqa, həqiqətə münasibət, xülasə, modern cəmiyyətlərin
inkişafını təmin edən amillərin bir araya gəlməsi çox çətin olur. Əslinə
baxsan, mənim Çölümlə cəmiyyət arasında bir ziddiyyət var – biri o birisini
inkar edir”. Müəllif, içərisində olduğu cəmiyyəti, Şekspirin ölüm, ya olum
dilemması qarşısında qalan qəhrəmanı ilə müqayisə edir və belə qənaətə gəlir ki,
cəmiyyət gözü görə-görə içindən yıxılmağa razı ola bilməz. Cəmiyyətin
özünüxilas üçün hansı addımlar atmalı olduğu barədə müəllifin maraqlı qənaətləri
vardır. Onun fikrincə, cəmiyyət məhz iradəsi hesabına zahirini islah etməlidir.
Onun İçi isə zahirindən fərqli olaraq ictimai həyatın inkişafına uyğun və
müsaid olan amillərlə doludur. "Həqiqətən, bu baxımdan mənim içimlə ən mükəmməl
və mütərəqqi cəmiyyətlərə mənsub fərdlərin içi arasında fərq yox dərəcəsindədir.
Qiymətlərin dəqiqliyi, yaxşılıq və pislik, gözəllik və çirkinlik haqqındakı
ölçülər hər iki tərəfdə də demək olar ki, eynidir. Məsələn, yarınmağı mənim
İçim də sevmir, bir ingilisin də içi sevmir. Yalan onun üçün də, mənim üçün də
mənfurdur. Haqqı müdafiə, şərəf və izzəti-nəfsi qorumaq da hər iki tərəfdə eyni
dərəcədə məqbuldur”. Bəs çatışmayan nədir? Ə.Ağaoğlunun fikrincə, Qərbdə qiymətlərin,
dəyərlərin hərəkətverici qüvvəsi var. Yəni ingilisdə içi dərhal hərəkətə gətirib
fəaliyyətə keçməyə sövq edən qüvvə mövcuddur və bu qüvvə ingilisin iradəsindən
ibarətdir. "Mənim iradəm onunkuna (ingilisinkinə - Ş.Ş.) nisbətən çox zəifdir.
Elə çıxmasın ki, bir ingilisin çölü onu mənim çölümün sövq etdiyi yollara sövq
etməkdən xalidir. Xeyr! Zahir hər yerdə bu mənfur rolu oynayır. Lakin mənim əksimə
olaraq, iç ingilisdə çöldən daha güclü, daha üstündür”.
Ə.Ağaoğlu
Avropa cəmiyyətinin dayanmadan irəli getməsinin səbəbləri arasında şəxsi mənafenin
ümumi mənafedən həmişə arxa planda tutulmasını da xüsusilə vurğulayır. Başqa
sözlə, hər hansı bir fərd cəmiyyətdə tutduğu mövqedən asılı olmadan, öz "mən”ini,
şəxsi mənafeyini önə keçirmək barədə qətiyyən düşünmür, hətta bilməyərəkdən belə
bir addım atarsa, cəmiyyət onu ciddi şəkildə cəzalandırır, fərd isə cəmiyyətin
analoji reaksiyasını dinməz-söyləməz qəbul etmək zorunda olur. Ə.Ağaoğlu fikirlərini
izah etmək üçün bir neçə müvafiq misal gətirir. İngilis maliyyə naziri
dostlarının əhatəsində növbəti ilin büdcəsi barədə söhbət açır. Söhbət oradaca
qalmır. Məsələ dərhal böyüyür. Gələn ilin büdcəsi elan olunmamış maliyyə nazirinin
bu barədə danışması qəbahət hesab olunur, dərhal Məclisə sorğu göndərilir.
Artıq hamı əmin olur ki, nazir namuslu adamdırsa, vəzifəsində qalmamalıdır.
"... Zavallı adam maddi baxımdan heç bir sui-istifadə halına yol vermədiyi
halda, göz yaşları içərisində vəzifəsindən istefa verdi”. Yaxud Müdafiə
Nazirliyinin daimi müstəşarlığında olan bir nəfər tanınmış bir şirkətlə müqavilə
bağlayarkən, şirkətin hazırkı müdirinin vaxtı bitdikdən sonra onun yerinə keçmək
arzusunu dilinə gətirdiyi üçün öz başına bəla açır. Onu dərhal tutduğu vəzifədən
azad edirlər. Halbuki onun imzaladığı müqavilədə dövlətin əleyhinə, şirkətin
xeyrinə heç bir şeyə yol verilməmişdi, yaxud ortada heç bir pul-para söhbəti,
maddi qazanc niyyəti olmamışdı. Onun günahı, məhz vəzifədə ola-ola, arzusunu
dilə gətirməsi idi. Əlbəttə, burada, insan azadlığının boğulmasından söhbət gedə
bilməz. Ə.Ağaoğlu bununla demək istəyir ki, cəmiyyətin mənafeyi olan yerdə hətta
şəxsi mənafe barədə düşünmək Avropada, konkret ingilislərdə bağışlanmaz hal
sayılır. Müəllif bu qəbildən olan sərt tədbirlərin məqsədyönlü nəticələrə gətirib
çıxardığını göstərir. Onun fikrincə, "içi dərhal hərəkətə gətirib fəaliyyətə
keçməyə sövq edən qüvvə”nin (iradənin) nəticəsidir ki, ingilis cəmiyyəti bu səviyyəyə
çatmışdır. O, qırx milyonluq bir xalqın dörd yüz əlli milyon asiyalını,
afrikalını, amerikalı və avstraliyalını öz tabeliyi altında necə saxladığının
sirrini də bunda görür. Müəllif öz xalqında da belə bir iradənin olmasını və bu
iradə nəticəsində ingilislərin əldə etdiklərinə onun xalqının da sahib olmasını
istəyir. İndiki halda bu, mümkündürmü? Müəllif müqayisə aparır: "Cəmiyyəti və
onu ifadə edən əfkari-ümumiyyənin bu qədər canlı olduğu bir ölkədə, əlbəttə ki,
mənimkinin xilafına olaraq zahir sönər, batin canlanar, Çöl susar, İç danışar və
nə isə edər. Çünki hər kəs bilir ki, belə etməsə, özü söndürüləcəkdir”. Bu yerdə
müəllif yenidən ingilis cəmiyyəti ilə müqayisələr aparır. İngilis cəmiyyətinin
kifayət qədər canlı, aktiv, iradəli olduğuna diqqət çəkir. İngilis cəmiyyəti nədən
bu qədər canlıdır? "Bunun bir çox səbəbləri vardır. Fəqət, başlıcası budur ki,
bu ölkə yeddi yüz il bundan əvvəl hürriyyəti ələ almış və sərbəst fikir
yayılmasına başlamışdır”. Müəllif bu sualın cavabını verməklə əslində özünün şəxsi
arzularını qələmə almışdır. O, arzularının, xəyallarının Türkiyəsini görmək istəyirdi.
Beləliklə, "Mən
kiməm” əsəri Ə.Ağaoğlunun nümunəvi cəmiyyət haqqında sosial-siyasi düşüncələrinin
bədii-fəlsəfi ifadəsi baxımından da əhəmiyyətli hesab olunmalıdır. Əsərdə
Ə.Ağaoğlunu həmişə düşündürən Şərq-Qərb məsələsi tamamilə orijinal ifadəsi
baxımından özünün həllini tapmışdır.
Türklərin əski
yaşam tərzi və inanclarından bəhs edən mifoloji "Tanrı dağında” hekayəsi Ə.Ağaoğlunun türk dünyası ilə bağlı düşüncələrini
əks etdirir. Tədqiqatçıların qeyd etdikləri kimi, əsərdə təsvir olunan qədim
türk adətləri və inanclarına dair lövhələri müəllif V.İ.Seroşevskinin məşhur
"Yakutlar” əsərindən götürmüşdür. Ə.Ağaoğlu, əhəmiyyətini nəzərə alaraq həmin əsəri
türk dilinə çevirmişdir. Tanınmış tədqiqatçı, professor Vilayət Quliyev çapa
hazırladığı həmin əsərlə bağlı şərhində bu barədə yazır: "Əhməd bəy Ağaoğlu
V.İ.Seroşevskinin kitabındakı süjetlərdən birindən istifadə edərək özünün
"Tanrı dağında” mifoloji hekayəsini qələmə alarkən, yalnız həmin mənbə ilə məhdudlaşmamış,
onu bir sıra digər məxəzlərdən götürdüyü faktlarla, bilgilərlə, habelə şəxsi
fantaziyası ilə daha da zənginləşdirmişdir”.
Əsər "Tanrı
hüzuruna gedirdik” cümləsi ilə başlayır və bu da təsadüfi deyildir. Türk mental
düşüncəsində Tanrı ilə üz-üzə olmaq, Tanrıya tapınmaq bir özünəməxsusluq təşkil
edir. Əsərin qəhrəmanını Tanrının hüzuruna Şamanlar Şamanı Qaraqurumlu Göyçə
aparır. Ə.Ağaoğlu Şamanlar Şamanı obrazını Tanrı ilə təmizlənməyə ehtiyacı olan
bəndə arasında vasitəçi kimi yaratmışdır. O, yolgöstərəndir, güclüdür, gücü isə
inamına bağlıdır. O, nəfəsin təmizliyinə, təmiz nəfəslə hər şeyə nail olmağın
mümkünlüyünə inanır. Onun fikrincə, əslinə qayıdış bütün uğurların açarıdır.
Tanrı hüzuruna
gedən hər dayanacaqda bir bilgi, bir dərs alır. Növbəti dəfə onu təmizlənmə mərasimi
gözləyir. Şamanlar Şamanı onu Tanrı suyunda çimdirir. Müəllif Tanrı suyunda
çimməyi mənəvi təmizlik hesab edir. Tanrıya qovuşmaq üçün ruhən təmizlənməli, qəlbən
saflaşmalısan. Ruh pislikləri insanı məhvə aparır. Müəllif Şamanlar Şamanının
dili ilə ruh pisliyinin nə olduğunu, hansı fəsadlar törətdiyini açıb göstərir.
...Tanrı dağı.
Minlərcə insan nicat üçün buradadır. Ulu Toyon Tanrı hüzuruna gələnləri
unutqanlıqda, babaların yolundan sapmaqda, "bütün zorların, bütün qüvvələrin
anası” olan istəkdən vaz keçməkdə, güclülərə uymaqda, gücə tapınmaqda ittiham
edir. Müəllif burada türkün keçib gəldiyi tarixi yola nəzər salır. Türklər
tarix boyu birlik nəticəsində dünyanın dörd bir tərəfinə insaniyyət yaymış, mədəniyyət
saçmış, bəxtiyarlıq vermişdir. Fəqət, illər keçəndən sonra onlar dəhşətli bir səhvə
yol vermişlər: "... bir zaman gəldi ki, sən bu söz birliyinə baxmadın, məni
unutdun. Ayaqların tutuldu, əllərin işləməz, gözlərin görməz, beynin düşünməz,
ürəyin çırpınmaz oldu. Ulusu sevməz oldun, hova, iməciliyə çıxmadın, yetim
çocuqları, dul qadınları unutdun! Sonra səndə istək də qalmadı. Babalarımızda
istək vardı və dünyanın bir ucundan o biri ucuna bir ox kimi sıçrarlardı!..
Çünki istək bütün zorların, bütün qüvvələrin anasıdır. Varlıq odur! Fəqət, sən
onu qeyb etdin, güclülərə uydun. Gücə tapındın. Ulusda yaşamaq üçün nə həvəs
qaldı, nə də dərman! O çağdan bəri Tanrı yurdu məzarlıq oldu, qulların diri
deyil, ölü oldular. Canlı deyil, kölə oldular! Tarlalar qurudu, bağçalar soldu,
kəndlər dağılıb məhv oldu, şəhərlər yıxıldı. Bunu görən xaricilər dərhal Tanrı
qövmü üzərinə hücum etdilər. Ağalıq getdi, köləlik gəldi. Bütün bunları siz
özünüz etdiniz...” Ulu Toyon vəziyyətdən çıxış yolu da göstərir: Kişilik yolu
ilə getmək! Şamanlar Şamanının Tanrı aşiqlərini anda dəvət etməsi və andın məzmunu
əsərin əsas ideyasını təyin edir: "Yerin, göyün, canlı-cansız – hər şeyin
yaradanı uca Tanrıya bu andı içiriz: haqdan başqa bir kimsəyə uymayacağız!..
Yürüyəcəyiz! Başımız dik, ürəyimiz açıq, sözümüz ötkəm – yürüyəcəyiz! Heç bir əngəl
bizi durdurmayacaq!..” "Tanrı dağında” əsərinin mövzusu türk mifologiyasından
götürülsə də, başdan-başa Ə.Ağaoğlunun ictimai-siyasi görüşlərini əks etdirir.
Yekun olaraq
qeyd edə bilərik ki, Ə.Ağaoğlu Azərbaycan, eləcə də bütöv türk dünyası ictimai
və bədii fikir tarixinə Şərq və Qərb düşüncə sisteminin daşıyıcısı kimi daxil
olmuşdur. Onun bənzərsiz, zəngin bədii-fəlsəfi irsi bir yazıçı-mütəfəkkir
olaraq dünyagörüşünün müəyyənləşdirilməsi, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin dəyərləndirilməsi
baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Şahbaz Şamıoğlu,
AMEA Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru,
dosent