“Şollar-Bakı su qurğuları kompleksi - 100 il: əbədi həyat mənbəyi” - Fotolar
- Şirin su, şirin su...
Sudan qalmadı...
- Vedrəsi 2 qəpiyə...
- Stəkanla da satılır...
1892-ci il. Keşlə... Sabunçu...
İçərişəhər..."Molakan bağı”... "Beşmərtəbə”nin ətarfı... Bayıl... Belində səhəng,
yaxud da uzunqulaq arabasının üzərinə çəlləklər qoyaraq küçəbəküçə, evbəev gəzən
su satanlar...
Su alverçilərinin bir çoxu mənbəyi bilinməyən suyu əhaliyə keyfiyyətli
içməli su adıyla satırdılar. Düzdür, 1890-cı illərdən Bakı Duması küçələrdə
şirin su adıyla satılan suları sanitar nəzarətində saxlamağa başladı. Amma
təbii ki, sudan pul qazananlar hansısa formada nəzarətdən yayınıb keyfiyyətsiz
suyu yenə də insanlara sata bilirdilər... Özü də hər su satanın öz ərazisi var
idi, başqaları o əraziyə girə bilməzdi. Çıxıb getmək istəyən isə o yeri 1000-5000
rubla satırdı. Çünki şoran torpaqlarda şirin su satışı yaxşı qazanc mənbəyi idi.
Bu hal o vaxta kimi davam etdi ki, Bakıya "Şollar” suyu çəkildi.
Quyulara möhtac şəhər
Azərbaycan Respublikasının əməkdar mühəndisi, "Azərsu” ASC sədrinin
müşaviri Telman Ağayevin müşayiəti ilə Birinci Bakı Su Kəməri adı ilə tarixə
düşən "Şollar” Su Kəmərinin yaranma və inkişaf tarixçəsinə nəzər yetirək...
Qeyd edək ki, 1893-cü ilədək Bakının su təminatının yeganə mənbəyi quyular
idi. Torpağın şoranlaşması və yağıntıların az olması bu quyulardan keyfiyyətli içməli
su mənbəyi kimi istifadə etməyə imkan vermirdi. O vaxtlar Bakıda 600-ə qədər quyu
olmasına baxmayaraq, 100-ə yaxın quyu içməli su kimi istifadəyə yarayırdı. Qalan
quyularda su çox cod idi. Şəhərin kanalizasiya sistemi olmadığından onların çirklənmə
ehtimalı yüksək idi. Bu da quyu sularının keyfiyyətinə təsir edirdi.
1883-cü ildə dəniz suyunu şirinləşdirən ilk qurğu quraşdırılır. Bu
qurğu ilə şirinləşdirilən suyun yüksək temperaturu, xoşagəlməz dadı, qoxusu və
qırmızı rəngdə olması səbəbindən əhalinin əksər hissəsi quyu suyundan istifadə
etmək məcburiyyətində qalır.
Axtarışlar başlayır...
Şəhər dumasının üzvləri, neft sahibkarları, şəhər elitası şəhərdən kənarda
yaşadıqları üçün Bakının su təminatının inkişafı üçün heç bir ciddi tədbir
görmək istəmirdilər. Yalnız 1892-ci ildə vəba epidemiyasının sürətlə yayılması Bakı
Şəhər Dumasını şəhərin su problemini həll etməyə vadar edir.
1878-ci ildə şəhər Şəhər Duması tərəfindən yaradılan qurum 1879-cu
ildə əvvəlcə Bakının özündə su təminatı mənbəyini axtarmağa başlayır. Bir çox
sahibkarlar suyu Kür, Araz çaylarından, Altı-Ağac bulaqlarından, Göy-Göldən və
digər yerlərdən gətirməyi təklif edirlər. Lakin bu layihələr kifayət qədər
əsaslandırılmadığı və bahalı olduğu üçün qəbul olunmur.
Nəhayət, Şəhər Dumasının diqqəti Kür və Samur çaylarına yönəlir. Yeni
su təchizatı sisteminin yaradılmasına isə ən böyük dəstəyi neft milyonçusu Hacı
Zeynalabdin Tağıyev verir. Onun təklifi ilə dumanın içməli su mənbələrinin
axtarışı üzrə xüsusi komissiyası layihə hazırlanması üçün xarici mütəxəssislərə
sifariş verir. Layihələrin hazırlanması üçün ingilis mühəndisi Vilyams Lindley
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin şəxsi təşəbbüsü ilə 1899-cu ildə Almaniyanın
Frankfurt-Mayn şəhərindən Bakıya dəvət olunur. Lindley su təminatı mənbəyini
özü seçmək şərti ilə təklifə razılıq verir və həmin il oktyabrın ortalarında
Bakıya gəlir.
Qeyd edək ki, Avropanın 30-dan çox şəhərində su kəmərlərinin və
kanalizasiya qurğularının tikintisini həyata keçirən Lindley ingilis mülki
mühəndisi və inşaatçısıdır.
Kapitalistlər niyə
"Şollar”ı qəbul etmir?
Lindley Kür və Samur çayları ərazilərinə ilkin baxış keçirir. Bu
baxış zamanı Vladiqafqaz dəmir yolunun Bakıdakı 187 km məsafədə olan Xudat
stansiyası yaxınlığında Şollar kəndində içməyə yararlı böyük su bulaqlarının
çoxluğu Lindleyin diqqətini cəlb edir. Çay suyundansa yeraltı qrunt sularına
üstünlük verən Lindley Şəhər Dumasına Şollar ərazisinin yeraltı suları ilə su
təminatının araşdırılmasını təklif edir.
Şəhər Duması bu təklif üçün pul ayırmır və Lindleyə yalnız Kür və
Samur çaylarından su təminatının tədqiqi ilə məşğul olmağı təklif edir. Amma sonda
Şəhər Duması, Dumanın üzvü olan Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təkidi ilə Lindleyin
qənaəti ilə razılaşır və Şollar ərazisində yeraltı suların tədqiqi məsələsini
təsdiqləyir. Vəsaitin azlığı Lindleyə tədqiqatı istənilən miqyasda aparmağa
imkan vermir.
1907-ci ildə Lindley yenidən Bakıya dəvət olunur və ona Şollar
ərazisindən Bakının yeraltı sularla təminatının tam araşdırılması və layihənin
hazırlanması həvalə olunur. 1909-cu ilin martında Lindley Bakının Şollardan su
təminatının ilkin layihəsini və bununla yanaşı, Kür və Samur çaylarından su
təminatı layihələri ilə müqayisəli təhlilini təqdim edir. Şəhər Dumasının
seçimi su kəmərinin Şollardan çəkilməsi olur və layihənin hazırlanması Lindleyə
həvalə olunur.
Amma bəzi sahibkarların marağına zidd olduğundan bu layihəni
istəməyənlər az olmur. Çünki bu sahibkarlar Bakıda sənaye müəssisələrinə və
əhaliyə verilən keyfiyyətsiz suyun gətirilməsinə məsul idilər, yəni su işindən
pul qazanırdılar. Bu səbəbdən də Bakı şəhərində mərkəzləşdirilmiş keyfiyyətli
su təchizatının olması onlara sərf etmirdi. Məhz bu səbəbdən də Bakı şəhərinin
su təchizatı məsələsi uzun müddət həllini tapa bilmirdi.
Keyfiyyətə xüsusi nəzarət
edilirdi
1910-cu ilin 30 martında bağlanmış müqaviləyə əsasən, su kəmərinin
layihələndirilməsinə və inşasına ümumi rəhbərlik və şəhərə su verildikdən sonra
1 il ərzində nəzarət Şəhər Duması tərəfindən mühəndis V.Lindleyə həvalə olunur.
1910-cu il mayın 1-də su kəmərinin tikintisi şöbəsi işə başlayır. Bu müqaviləyə
əsasən, şirkət bütün işləri 3 ilə - 11 fevral 1914-cü ilədək yekunlaşdırmalı
idi. Amma 1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsinin başlanması, eyni zamanda su
boru kəməri boyu yayılmış malyariya xəstəliyi işin ləngiməsi ilə nəticələnir.
Demək olar, işçilərin 100 faizi bu xəstəliyə yoluxmuş, peşəkarlar ön cəbhəyə
aparılmışdı.
Telman Ağayev maraqlı bir faktı da bizimlə paylaşdı. Bildirdi ki, 1968-ci
ildə o, su təchizatı sistemində işə başlayanda Ağaəli Axundov adlı bir
mütəxəssis var idi: "Ona Ağəli dayı deyirdik. Şollar kəməri çəkiləndə adi işçi
kimi kəmərin tikintisində işə başlamışdı, amma sonra tədricən vəzifəsi
qalxmışdı. Bizimlə söhbətində deyirdi ki, kəmərin tikintisində keyfiyyətə
xüsusi nəzarət edilirdi. Əgər nəsə düzgün inşa edilmirdisə, onu sökdürüb yenidən
tikdirirdilər”.
Möhtəşəm və texniki
cəhətdən mürəkkəb iş
Nəhayət, 1917-ci il yanvarın 22-də uzun müddət həsrəti çəkilən Şollar
suyu yeni şəhər şəbəkəsinin su qəbuledici anbarına verilir. Şəbəkənin və
anbarların yuyulması, yeni borulara xas olan spesfik qoxuların ləğv edilməsi bir
ay vaxt aparır. 14 mart 1917-ci il tarixində Bakı Şollar Su kəməri rəsmi olaraq
istismara qəbul edilir.
Su kəməri istismara veriləndən sonra V.Lindley tikinti barədə belə
deyib: "Mənim Qərbi Avropanın 35 şəhərində su kəmərləri və kanalizasiya
qurğularının inşasında əməyim olub. Lakin belə möhtəşəm və texniki cəhətdən
mürəkkəb bir iş - Şollar su kəməri kimi tikinti mənim üzərimə düşməmişdi”.
Suya həsrət əhali həmin
günü toy-bayram edir
Telman müəllim deyir ki, "Şollar”ın istismara verildiyi gün insanlar
üçün toy-bayram idi: "Özü də su kəmərinin istismara verildiyi gün Novruz
bayramı ərəfəsinə təsadüf etdiyindən ikiqat bayram idi. Doğulduqları gündən
suyun həsrətində olan insanlar üçün bu, bayramqabağı ən böyük hədiyyə idi. 1917-ci
ildə Bakıda təxminən 250 min əhali yaşayırdı. Şollar suyunun təxminən 60 faizi
sənayeyə, 20 faizi əhaliyə, digər 20 faizi isə dəmir yolu və hərbi hissələrə
paylanılırdı. Həmin kəmərdən gün ərzində 1 milyon vedrə su daxil olurdu. Bir qədər
sonra şəhərdə 163 kilometrlik su şəbəkəsi çəkildi və 1108 evə birləşmə verildi.
Bununla yanaşı, şəhərdə 100-ə yaxın su satış köşkləri fəaliyyət göstərirdi.
Camaat bu köşklərdən suyu arabalarla, səhənglərlə, vedrələrlə daşıyırdı. Bir
vedrə su (təxminən 12 litr) əhaliyə 0,75, sənaye müəssisələrinə isə 1 qəpikdən
satılırdı”.
"Şollar”ın yol xəritəsi
"Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin saytında yerləşdirilən məlumata
görə, "Şollar” mənbəyini Xaçmaz rayonunun inzibati ərazisi olan Xudat şəhəri
yaxınlığındakı Şollar kəndindəki yeraltı sulardan götürür. "Şollar” su kəməri H.Z.Tağıyev
qəsəbəsindəki nasosxanaya qədər özaxımlıdır. Buradan su nasoslar vasitəsi ilə
Müşfiqabad qəsəbəsinə vurulur, oradan isə yenə də özaxımlı rejimdə Bakı
şəhərinə nəql olunur.
"Şollar” artezian üsulu ilə qazılmış 24 quyunun sularından qidalanır.
Quyular mənbədən 2-3 kilometr şimalda "Şahdağ” silsiləsinə doğru meşədə
qazılıb.
"Şollar” içməli suya olan
tələbatın 7 faizini təşkil edir
1917-ci ildə Şollar-Bakı su kəməri istismara verildikdən sonra – ötən
100 il müddətində sözügedən kəmərlə bağlı xeyli işlər aparılıb. 1918-ci il
hadisələri zamanı bir çox işçilərin qaçması səbəbindən su kəmərinə və onun
qurğularına texniki nəzarət dayanır. Əksər tikililər dağıdılır, çoxlu qiymətli
avadanlıqlar məhv edilir. Azərbaycan sovet hakimiyyətinin yaranması dövründə su
təchizatı sistemində bərpa işləri aparılır. Su kəmərinin məhsuldarlığı
artırılır. Sumqayıtdakı nasos stansiyası yenidən qurulur... Ötən 100 il ərzində
su kəmərinin inkişafı üçün sadalamaqla bitməyəcək işlər görülüb.
Şollar suyu hazırda əsasən Oğuz-Qəbələdən, qismən də Ceyranbatandan
gələn su ilə birləşərək paytaxta paylanılır. Sözügedən kəmər su bölgüsündə
paytaxtın içməli suya olan tələbatının təxminən 7 faizini təşkil edir.
**
1917-ci il, 15 mart. İçərişəhər...
"Molokan bağı”... "Beşmərtəbə”nin ətarfı...
Bayıl... Keşlə...
Sabunçu... Belində səhəng, yaxud
uzunqulaq arabasının üzərinə çəlləklər qoyaraq küçəbəküçə, evbəev gəzən
su satanlar artıq gözə dəymir. Çünki Bakı-Şollar su kəməri artıq istifadəyə
verilib, 1108 evə birbaşa su çəkilib. Bununla yanaşı, şəhərdə 100-ə yaxın su
satış köşkündn camaat suyu arabalarla, səhənglərlə, vedrələrlə daşıyır...
Aygün ƏZİZ
Yazı "Azərsu” Açıq Səhmdar
Cəmiyyəti və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya
Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim
edilir.