20 Yanvar faciəsi Azərbaycan mətbuatında
2001-2020-ci illər mətbuatında 20
Yanvar faciəsi geniş şəkildə ancaq yanvar nömrələrində öz əksini tapmışdır. Bu
illərin mətbuat səhifələrində 20 Yanvarla bağlı mövzularda faciənin kədərli
aurası, keçmişə baxış, yaddaşı təzələmək istəyi, faciənin müxtəlif aspektlərin
təsviri siyasi-elmi və bədii publisistikada daha çox rast gəlinir. Siyasi və
elmi publisistik məqalələrdə 20 Yanvar faciəsinin törədilmə səbəbi,
səbəbkarlar, statistik məlumatlar əsas problem xətt kimi düşündürülən məsələlərdəndir.
Aynurə Paşayeva, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
1990-cı ildə konyunkturanın təsiri
ilə 20 Yanvar faciəsinə susqun mövqedən baxan "Bakinskiy raboçiy” qəzeti belə müstəqillik
illərində faciənin rus mətbuatında obyektiv dəyələndirilməsindən bəhs
edir.
Ancaq Z. Tağıyevin "Bu qisas
qiyamətə qalmaz... 20 yanvar xalqımızın qəhrəmanlıq salnaməsi idi”,
Q.Əliyevin "Faciələrimiz rəhbərsizlikdəntörəndi”
məqalələrində yenə 20 Yanvar faciəsinin dünya ictimaiyyətinə müasir dövrdə
yetərincə tanıdılmaması ilə bağlı narahatlıqlar qeyd olunmuşdur.
Faciənin başvermə səbəbində Sovet
imperiyasının Azərbaycan xalqının milli-azadlıq hərəkatını boğmaq, Dağlıq
Qarabağ problemini ermənilərin xeyrinə həll etmək məqsədilə Azərbaycan xalqının
gözünü qorxutmaq məsələsi Anar Rasimoğlunun "Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq
salnaməsi”, Cəbi Bəhrəmovun "20 Yanvar və Xocalı faciələri 1918-ci il mart
soyqırımının davamı idi”, Samir Quliyevin "20 Yanvar faciəsi insanlığa qarşı
bir cinayətdir”, Tağı Əhmədovun "Qəhrəmanlıq salnaməsinin parlaq səhifəsi” elmi-siyasi
publisistik janrda yazdığı məqalələrində yer almışdır.
20 Yanvar faciəsi günlərini
xatırlayan "Vedibasar” qəzetinin baş redaktoru Sərtib İslamoğlu "20 Yanvar
tariximizin qanla yazılan səhifəsidir” məqaləsində faciənin bütün olaylarını
yaddaşında təzələyərək hələ faciədən öncə baş verənlərə nəzər salaraq yazırdı:
"Ağalarının göstərişinə əsasən istefa verməyən Ə.Vəzirova kömək etmək üçün
Moskva Primakov-Girenko-Mixaylov üçlüyünün Bakıya göndərmişdi”.
20 Yanvar faciəsinin səbəbkarının
M.Qorbaçov olduğu Anar Rasimoğlunun "Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq
salnaməsi”, Teymur Rzanın "20 Yanvarın 20 yaşı”, Əliqismət Bədəlovun "20 Yanvar
faciəsi Azərbaycanın tarixinə həm kədərli hadisə, həm də fədakarlıq və
qəhrəmanlıq səhifəsi kimi daxil olmuşdur”, Söhbət Məmmədovun "Bakı faciəsinin
20 yaşı”, Titov Serqeyin "1990-cı ilin qara yanvarı”, İxtiyar Hüseynlinin
"Azərbaycan xalqının mənəvi ucalıq və dəyanət günü”, Elmira Axundovanın
"Qəhrəmanları xatırlayarkən: 20 Yanvar qanı hədər yerə axmadı”, Nazim
Mustafanın "Tariximizin faciə və qəhrəmanlıq səhifəsi”, Nizami Cəfərovun "20
Yanvar – İstiqlal mübarizəsinin əbədi məşəlinin alovlandığı gün” məqalələrində
göstərilir.
1990-cı ildə 20 Yanvar faciəsinin
törədilməsindən sonra etdiklərinə haqq qazandıran M.Qorbaçov illər sonra
eks-prezident kimi Türkiyəyə səfər edəndə "20 Yanvar qırğınını həyatının ən
böyük səhvi” adlandırmışdı. Lakin bu etiraf da onun bəşəri cinayətini yuyub
təmizləmir, qanlı lənət damğasını bioqrafiyasından silmir.
Nazim Mustafanın "20 Yanvar – Qan
yaddaşımız” məqaləsini digər məqalələrdən fərqləndirən əsas özəlliyi, o dövrün
hadisələrinə xronoloji ardıcıllıqla nəzər salır, tarixi proseslərdən düzgün
nəticə çıxarmağa nail olur. Xüsusilə də, Ümummilli lider Heydər Əliyevin "20
Yanvar şəhidi” fəxri adının təsis edilməsi haqqında 31 mart 1998-ci il tarixli fərmanı,
20 Yanvar hadisələrində şəhid olanların, itkin düşənlərin ailələrinə və əlil
olan şəxslərə hər il birdəfəlik dövlət yardımları edilməsi ilə bağlı tədbirləri
yüksək qiymətləndirir. 20 Yanvar faciəsi haqqında hələ də
araşdırılası tədqiqatlar çoxdur. Belə ki,
20 Yanvar faciəsinin ən yaxından iştirakçısı 20 yanvar şəhidlərinin
dəfnini təşkil etmiş ictimai dəfn komissiyasının sədri, iqtisad elmləri
doktoru, professor Qüdrət Əbdülsəlimzadə "İctimai dəfn komissiyası və onun
fəaliyyəti” məqaləsində ABŞ, Kanada,
İngiltərə, Yaponiya, Türkiyə, Çin, İran, Macarıstan, Misir, İtaliya, Almaniya,
Braziliya, Polşa kimi müxtəlif ölkələrdən gələn jurnalistlərin ancaq Şəhidlər
Xiyabanını gördükdən sonra obyektiv surətdə tamamilə başqa məntiqi nəticələrə
gəldiyini qeyd etmişdir.
Bədii
publisistik məqalələrdə faciəyə qarşı münasibətdə daha çox fəlsəfi-emosional
ifadələr, xalqın milli istiqlal uğrunda mütəşəkkilliyi, mübarizəsindən doğan
qürur, fəxr hissi, şəhidlik ağrısı, düşmənə nifrət, gələcəyə nikbin baxış
hakimdir.
Südabə Ağabalayevanın "Yanvar
düşüncələri” məqaləsi 20 Yanvar faciəsi öz fəlsəfi mahiyyəti, düşüncələrdəki
affekt hissi, zaman, millətin milli özünüdərki, faciənin şərəf ucalığı, təzadlı
dilemmalar müəllifin Yanvar ayı haqqında fikirlərində əks olunmuşdur.
Bəzi bədii-publisistik məqalələrdə
publisist skeptisizmi "20 Yanvar gecəsi olmaya bilərdimi?” sualı barəsində
düşünməyə vadar etmişdir. Daha çox emosiya ilə hərəkətə keçən xalqın vahid
idarəedici qüvvəsinin olmadığını qeyd edən İntiqam Qasımzadə "Narahat ruhlar”
məqaləsində bu sualı belə cavablandırır: "Əlbəttə, başa düşüləndir, itkilərimizə
görə keçirdiyimiz sarsıntıdan doğurdu bu sual. Lakin gəlin hissə qapılmayaq,
yaxın keçmişə müraciət edək: Macarıstan və Çexoslovakiya hadisələrini xatırlayaq.
Məgər həmin ölkələrdə də birində çox, birində az qan tökülməmişdimi?!”
İntiqam Mehdizadə "Ölüm vertolyotu”
müsahibələr toplusunda 20 Yanvarla bağlı xatirələrini bədii publisistik
üslubda qələmə almışdır. 20 Yanvar faciəsi zamanı günahsız gənclərin nakam
arzuları, tapdalanan milli haqlar, ah-nalə və s. kimi kədər motivləri daha çox
üstündür.
Bunlardan əlavə mətbuat
səhifələrində bədii publisistik məqalələrə –Məmməd Məmmədovun "Mənim şəhid
şagirdlərim”, Oqtay Oruclunun "Əbədiyyət simfoniyası”, Rəhilə Misirxanlının
"Tariximizin unudulmayan səhifəsi” rast gəlinir.
Ən çox yadda qalan bədii-publisistik
məqalə istedadlı jurnalist Flora Xəlilzadənin "Şərafət günü” məqaləsidir.
Məqalənin bədiilik gücünü artıran amil Ə.Cəfərzadə, B.Vahabzadə, F.Qoca,
S.Rüstəmxanlının 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı şeirlərdən müəllifin sitatlar
gətirməsidir. Digər tərəfdən, əsərin bədiilik gücü müəllifin metaforik
ifadələr, maraqlı simvollardan istifadə imkanıdır: "İlk dəfə
şəhidlərinşərəfliölümləri önündə sağ qaldığımıza görə xəcalət
çəkdik. Bizim hər birimiz həyatla ölümün qovuşuğunda çırpınan millətimizin
birliyinin, eyni dərdin, fəlakətin içində candan, qandan yaratdıqları həmrəyliyin
şahidi olduq. O gün millətimizin Azərbaycan adlı müqəddəs bir anası var
idi”.
Almaz Ülvinin "Milli azadlıq fədailərinin
poetik dünyası” adlı məqaləsində əsas
poetik bədii güc 20 Yanvar şəhidi Ülvi Bünyadzadənin şeirləri üzərindədir.
Milli istiqlal uğrunda mübarizə aparan gənclik və həmin gəncliyin fonunda
qəhrəman Ülvi Bünyadzadənin mübarizəsi göz önündə canlanır. "Moskvaya
teleqramlar, məktublar göndərilirdi, kömək istəyirdik. Ermənilərin, daşnakların
xəyanətkarlığını isbata çalışırdıq. Moskva isə guya heç nə bilmirdi, görmürdü.
Sanki həmin teleqramların cavabı olaraq Azərbaycana rəhbər sifətilə bir təlxək
göndərildi”.
Zaman ötdükcə 20 Yanvar mövzulu
məqalələrdə bəzən təkrar epizodlar, müxtəlif müəlliflərin ancaq başsağlıqları
müşahidə olunsa da, faciəni geniş prizmadan dəyərləndirməsi gələcək nəsillər
üçün aydın tarixi fakt verir.
Aynurə Paşayeva, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru