135 yaşlı “Kaspi”nin 150 yaşlı əməkdaşı
Eynəli bəy Sultanov
1866-cı ildə Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdu. 1881-ci ildə "Kaspi” qəzeti fəaliyyətə
başlayanda onun hələ 15 yaşı var idi. Və həmin vaxt bu yeniyetmə İrəvan Kişi
Gimnaziyasında təhsil alırdı.
Naxçıvanda ilk mətbəənin əsasını qoymuşdur
Gənc vaxtlarından dünya ədəbiyyatına, digər
dilləri öyrənməyə böyük maraq göstərən Eynəli bəy Sultanov gimnaziyada təhsil
alarkən rus, fransız və latın dillərini öyrənmiş, bu dillər vasitəsi ilə Avropa
ədəbiyyatını və Qərb maarifçiliyini, rus yazıçılarını orijinaldan mütaliə edərək
dərindən mənimsəmişdir. Hələ 17 yaşında Naxçıvanda "Ziyalı məclisi”, "Müsəlman
dram incəsənəti cəmiyyəti” kimi ədəbi-mədəni məsələlərin müzakirə olunduğu,
yeni ideyaların həyata keçirilməsinə çalışan mərkəzlər yaratmağa nail olmuş, bu
mərkəzlərdə dövrünün qabaqcıl fikirli ziyalılarını öz ətrafında toplamışdır.
Beləliklə də, ziyalı, həmfikir yoldaşları ilə xalqın maariflənməsi, aydın
düşüncəyə sahib olması uğrunda müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsinə
başlamışlar.
Bunun məntiqi nəticəsi
olaraq, 1883-cü ildə əvvəlcə öz evində, sonralar daha böyük səhnələrdə, daha
çox insanların qarşısında müxtəlif tamaşalar göstərməklə Naxçıvan teatrının
yaranmasında yaxından iştirak etmiş, hətta bir çox hallarda həmin tamaşalara
rejissorluq etmiş, eyni zamanda aktyor kimi fəaliyyət göstərməkdən də çəkinməmişdir.
Eynəli bəy Sultanov özünün yaratdığı "Ziyalı məclisi”nə üzv olan həmfikir
dostlarının köməyi ilə ilk dəfə olaraq Naxçıvanda kitabxana açdırmağa nail
olmuş, bir müddət sonra isə dostu Əsəd Ağa Kəngərlinski ilə birlikdə Naxçıvanda
ilk mətbəənin əsasını qoymuşdur.
1887-ci ildən etibarən müxtəlif mövzularda
yazılar yazmağa başlayan gənc ədib o zaman məşhur olan "Tərcüman” qəzetində ilk
mətbu yazılarını nəşr etdirmişdir.
Xalqı düşündüyü üçün təqib
olunur
Xalqın maariflənməsinə çalışan, onun aydın
düşüncəyə sahib olması üçün əlindən gələni əsirgəməməsi o dövrün fanatik
dindarları, həmçinin xalqı soyub-talayan iri mülkədarların maraqları ilə
üst-üstə düşmürdü. Bu məqsədlə də onlar Eynəli bəy Sultanov başda olmaqla
ziyalılar dəstəsini gözdən salmağa çalışır, onları kafir, dindar, casus, dəli
adlandıraraq, xalqın gözündən salmağa çalışırdılar. Məhz bu təbliğatın nəticəsi
olaraq təqib olunmağa başlanan Eynəli bəy Sultanov Naxçıvandan ayrılaraq Qarsa köçməli olur. XIX
əsrin son onilliyində Azərbaycanın İrəvan şəhərində fəaliyyətini davam etdirən
Eynəli bəy Sultanov 1892-ci ildən İrəvan quberniya idarəsində birinci dərəcəli
dəftərxana xidmətçisi, 1893-cü ildən İrəvan Dairə məhkəməsində tərcüməçi, 1894-cü
ildən məhkəmə katibinin köməkçisi vəzifələrində işləmiş, hətta Dairə məhkəməsində
mülki işlər üzrə üçüncü stolun rəisi vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. Məhkəmə
orqanlarında işləməklə hüquq sahəsində böyük təcrübə qazanan Eynəli bəy
Sultanov prokurorluq orqanlarına işə cəlb olunmuş, 1897-1903-cü illərdə Dairə məhkəməsi
prokurorunun köməkçisi vəzifəsində işləmişdir. 1906-cı ildən etibarən ona İrəvan
Dairə məhkəməsi prokurorunun Naxçıvan üzrə köməkçisi vəzifəsini də yerinə
yetirmək tapşırılmışdır.
Xalq arasında böyük nüfuz qazanan, ictimai çəkisi
kifayət qədər artan E.Sultanov 1907-ci ildə İrəvan Dövlət Dumasına deputat
seçilmiş, ictimai xadim kimi də böyük şöhrətə yiyələnmişdir.
Eynəli bəy Sultanov İrəvanda işlədiyi dövrdə
də mətbuatla da daim əlaqə saxlamış, onu narahat edəm mövzularda yazılarla
çıxış etmişdir. Belə ki, 1891-ci ildən "Novoe obozrenie” qəzetində ardıcıl
olaraq ədəbi-publisist yazılarla fəal iştirak edən Eynəli bəy Sultanov
1905-1908-ci illərdə "Kaspi” qəzetinin İrəvan və Naxçıvan üzrə xüsusi müxbiri vəzifəsində
də çalışmış və 1908-ci ildə Tiflisə köçmüşdür.
"Kaspi” qəzetinin İrəvan və Naxçıvan üzrə
xüsusi müxbiri kimi mətbuat orqanlarında bir çox mühüm məsələlərlə bağlı
yazılar yazan Eynəli bəy Sultanov öz publisistik üslubu ilə daim seçilmişdir.
Tiflisdə yaşadığı illərdə latın qrafikalı əlifbaya
keçid sahəsində iyirmi ilə yaxın ardıcıl fəaliyyət göstərən, 1924-cü ildə Yeni
Əlifba Komitəsi Tiflis şöbəsinin katibi vəzifəsini daşıyan Eynəli bəy Sultanov
1930-cu ildə məhz bu komitənin tərcüməçisi vəzifəsindən təqaüdə çıxmışdır.
O, Tiflisdə 1909-cu ildə "Zubalov adına xalq
evi” yanında Azərbaycan dram şöbəsinin əsas təsisçilərindən biri olmuş, 1911-ci
ildə Gürcü Əyanlar teatrında təşkil olunan Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin
bürosuna üzv seçilmişdir.
Onu da qeyd edək ki, O, XIX əsrin 80-ci illərindən
ədəbi fəaliyyətə başlamış, ilk qələm təcrübələrindən biri olan "Azərbaycan
qızı” ("Tatarka”) pyesi 80-ci illərdə Naxçıvanda dəfələrlə tamaşaya
qoyulmuşdur. Bur neçə pyes yazan Eynəli bəy Sultanov onlarla realist üslubda
yazılmış hekayənin, bir neçə şeirin,
fars dilindən Azərbaycan və rus dilinə, rus dilindən Azərbaycan dilinə,
Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümələrin də müəllifidir.
Yazıçı-publisist, tərcüməçi, folklorşünas, bədii
və teatr tənqidçisi, hüquqşünas, ictimai xadim kimi tanınan Eynəli bəy Sultanov
1935-ci ildə Tiflis şəhərində vəfat etmişdir.
"Onun həyat amalı”
Eynəli bəy Sultanovun geniş ictimaiyyətə tanıdılmasına
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri tərəfindən 15 fevral 2016-cı
il tarixdə imzalanmış "Eynəli bəy
Sultanovun 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncamın böyük rolu
oldu.
Belə ki, muxtar respublikanın ali təhsil müəssisələri və elm ocaqlarının birgə
təşkilatçılığı ilə ədibin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş elmi konfrans
keçirilmiş, təhsil və mədəniyyət müəssisələrində Eynəli bəy Sultanovla bağlı sərgi
və guşələr, oxucu konfransları təşkil olunmuş, "Naxçıvan” ictimai-siyasi, ədəbi-bədii,
elmi-publisistik jurnalının 34-cü nömrəsi bütövlükdə maarifçi ziyalıya həsr
edilmiş, Naxçıvan Muxtar Respublikası Rabitə və Yeni Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən
Eynəli bəy Sultanovun 150 illiyinə həsr olunmuş poçt markası buraxılmış,
Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Verililəri Komitəsi
"Onun həyat amalı” adlı sənədli film çəkmişdir.
Bunlarla yanaşı bu ilin
aprel ayında Eynəli bəy Sultanovun tədqiqatçısı, AMEA Naxçıvan Bölməsinin
Folklorşünaslıq şöbəsinin müdiri Elxan Məmmədov "Eynəli bəy Sultanovun
folklorşünaslıq irsi” dissertasiyasının Bakıda AMEA-nın Folklor İnstitutunun
Dissertasiya şurasında uğurla müdafiə etmiş, ədibin 33 hekayəsinin yer aldığı
"Eynəli bəy Sultanov: Hekayələr” kitabını nəşr etdirmişdir. Həmçinin Elxan Məmmədov
tərəfindən indiyədək görkəmli ədibin həyat və yaradıcılığı haqqında dissertasiya
müdafiə etmiş iki alimin, İzzət Maqsudovun "Eynəli bəy Sultanovun həyat və
yaradıcılığı” və İradə Əsədovanın "Eynəli bəy Sultanovun yaradıcılıq yolu”
monoqrafiyaları nəşrə hazırlanaraq çap olunmuşdur.
Eynəli bəy Sultanov 1905-1908-ci illərdə
"Kaspi” qəzetinin İrəvan və Naxçıvan üzrə xüsusi müxbiri vəzifəsində çalışdığı
müddətdə yazdığı məqalələrində ağır məhrumiyyətlərə
düçar olan, rus çarizminin müstəmləkəçilik boyunduruğu altında inləyən doğma
xalqının faciəli həyatını başqa xalqlara, birinci növbədə rus xalqına və onun maarifpərvər
adamlarına daha aydın çatdırmaq istəyirdi.
Yazıçı 90-cı illərdə yazdığı
ilk məqalələrinin mühüm bir qismini şifahi xalq yaradıcılığına həsr etmiş,
yazılarında alovlu bir vətənpərvərin mənsub olduğu xalqın zəngin mədəni irsinə,
xalq yaradıcılığına qayğı və məhəbbəti öz əksini tapmışdır.
Eynəli bəy Sultanovun 1905-ci il hadisələri dövründə yazdığı
publisist məqalələrində maarif, mədəniyyət, qadın azadlığı, hüquq bərabərliyi,
feodal üsuli-idarənin tənqidi və bir çox başqa ictimai-siyasi məsələlər əsas
yer tutur. Məqalələrinin əksərində yazıçı əzilən, hüququ tapdalanan, ictimai
mühitin amansız təzyiqinə məruz qalan geniş zəhmətkeş kütlələrin həqiqi mənada
müdafiəçisi kimi çıxış edir. O, xalqın qanını zəli kimi soran mülkədarları, xan
və bəyləri, sadəlövh kəndlilərin avamlığından istifadə edən ruhaniləri, rüşvətxor
çar məmurlarını kəskin və cəsarətli bir qələmlə ifşa etmişdir.
Müəllif burjua-mülkədar
quruluşunun özbaşınalığına, geniş zəhmətkeş kütlənin ikiqat zülm altında inləməsinə
heç cür dözə bilmir, onun alovlanan qəlbini mühüm bir sual çırpındırır: "Nə
üçün mənim xalqım zülmkarlardan qorxur? Nə üçün öz düşmənlərinə boyun əyir,
onlara lənət yağdırmır? Özü aclıq çəkir, onları isə ləziz xörəklərlə bəsləyir?
Hökmranlıq edən tox müstəbidlər onun aclığı hesabına quduzcasına dövran sürür və
vəhşi rəqslərlə onun müqəddəs hüquqlarını tapdalayırlar”.
Yazıçı irticanın qızğın
dövründə belə bir tərəfdən zəhmətkeş kütləyə öz hüququnu dərk etməyi, hakim
sinfə qarşı barışmaz olmağı tələb edir və göstərir ki, mövcud üsul-idarədə ədalət,
həqiqət axtarmaq qaranlıq gecədə Günəş axtarmaq qədər mənasızdır: "Tox müstəbidlərə
boyun əymək, onlara itaət etmək vaxtı keçmişdir”.
Mövcud quruluşun seçki
sistemini də lağa qoymuş və ona öz mənfi münasibətini bildirmişdir. E.Sultanov
mənsub olduğu xalqı sonsuz bir məhəbbətlə təsvir edir, onun maarif və mədəniyyətə
yiyələnməsi, azadlığa çıxması uğrunda yorulmadan mübarizə aparırdı.
Mən səni sevirəm, xalqım!
Yazıçının elə bir məqaləsi
yoxdur ki, orada xalqa məhəbbəti öz əksini tapmamış olsun. "Mən səni sevirəm,
xalqım! Bütün məramımla, bütün qəlbimlə sevirəm. Səni bəşəriyyətin böyük ailəsinin
üzvü kimi sevirəm. Səni sevərkən həyatını müşahidə edir, sənin övladlarını öyrənir,
dost-düşmənlərini ayırd edirəm. Mən sənin məhəbbətindən ilham alıb onlardan bir
parçasını öz açıq məktublarımda ifşa etmişəm. Həm də nəinki bir parçasını,
çoxunu. Lakin xalqım, onlar sənin övladın deyil, eybəcərlərdir”, - deyən
yazıçının vətənpərvərliklə döyünən qəlbinin hərarəti, səmimiyyəti sonsuz idi.
E.Sultanovun publisist əsərləri
içərisində "Naxçıvan məktubları” başlığı altında dərc etdirdiyi "Ağıllı
başlar”, "Dövlət dumasına seçkilər”, "Şəhər təsərrüfatı haqqında”, "Tarixi sənəd”,
"Naxçıvan”, "Naxçıvan xəbərləri”, "Cəbhədən cəbhəyə”, "Naxçıvan-İrəvan
quberniyası”, "Kəndxuda və gizir”, "Naxçıvan publikası”, "Batmış məsələ” (Keçili
kəndindəki cüzam xəstəliyi haqqında), "Naxçıvanda nə barədə danışırlar”,
"Naxçıvanda vəziyyət yaxşı deyildir” və s. məqalələri ayrıca yer tutur.
"Kaspi”
qəzetinin 135 illik yubileyinin keçirildiyi bir vaxtda Eynəli bəy Sultanovun da
150 illik yubileyinin qeyd olunması əlamətdar hadisə kimi yadda qalacaqdır. Bir
neçə il "Kaspi” qəzetinin Naxçıvan və İrəvan üzrə xüsusi müxbiri işləyən,
Naxçıvanın yetişdirdiyi və böyük ziyalılardan biri olan alovlu-publisist Eynəli
bəy Sultanovun xatirəsi bundan sonra da dövlətimiz və xalqımız tərəfindən əziz
tutulacaq, qiymətləndiriləcək və hər kəs onu sevərək öyrənəcək, oxuyacaq,
təbliğ edəcəkdir.
Elxan Yurdoğlu,
AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və
Ədəbiyyat İnstitunun Folklorşünaslıq şöbəsinin müdiri, şair-publisist