100 yaşlı maarif işığı - Fotolar
"Qazax deyəndə
gözümüzün önünə Azərbaycan maarifçiliyinin beşiyi gəlir. Bu diyar həmişə öz
maarifçi şəxsiyyətləri, böyük elm, təhsil, mədəniyyət xadimləri ilə tanınıb,
maarifçilik ənənələri ilə seçilib. Bu torpaqda yandırılan maarif işığı bütün Azərbaycanı
işıqlandırıb”. Qazaxda – Molla Vəli Bidadi, Molla Pənah Vaqif, Səməd Vurğun,
Hüseyn Arif, İsmayıl Şıxlı, Osman Sarıvəlli, Mehdi Hüseyn, Mirvari Dilbazi, Əliağa Şıxlinski, Qaçaq Kərəm kimi görkəmli şəxsiyyətlərin
doğulduğu torpaqda qonaq olmaq, bu yerlərin mehriban, qonaqpərvər olduqları qədər
də, səmimi insanlarının söhbətlərini eşitmək, sinədəftər xatirələri dinləmək
elm, təhsil və mədəniyyət tariximizin qiymətli səhifələri ilə yaxından tanış
olmağa bərabərdir.
Ölkə başçısının
2017-ci il noyabrın 3-də imzaladığı «Qazax Müəllimlər Seminariyasının 100 illik
yubileyinin qeyd olunması» haqqında sərəncamına uyğun olaraq, Təhsil
Nazirliyinin keçirdiyi «Novruz mühazirəsi»nin növbəti ünvanı olan Qazax da,
qonaqlarını «100 yaşlı maarif işığı»na topladı.
Azərbaycan ədəbiyyatına,
mədəniyyətinə 40 ildən artıq -1918-ci ildən 1959-cu ilə qədər ləyaqətlə xidmət
edən Qazax Müəllimlər Seminariyası respublikanın bölgələri ilə yanaşı,
qonşu ölkələr üçün də uzun illər boyu yüksək ixtisaslı pedaqoji kadrlar
hazırlayıb. Təhsil ocağının yetirmələri sırasında adları elm və mədəniyyət
tarixinə həkk olunmuş tanınmış şəxsiyyətlər
çoxdur.
2 saylı məktəbin
akt zalında keçirilən tədbiri açıq elan edən Təhsil Nazirliyinin şöbə müdirinin müavini Əsgər Quluyev qeyd etdi
ki, Qori Seminariyasını bitirən 250 azərbaycanlı məzunun üçdə biri Qazaxdan idi:
"Qazaxın potensialı Qori Seminariyasının tatar bölməsinin məhz bu şəhərdə
açılmasına imkan verirdi. Digər tərəfdən, Qazax Qafqazın maarifçilik mərkəzi
sayılan Tiflisə yaxın idi. Həmçinin İrəvanda olan azərbaycanlılar da bura yaxın
məsafədə yaşayırdılar. Ancaq bəzən fikirlər səslənir ki, Firudin bəy Köçərlinin
həyat yoldaşı Badisəba xanım qazaxlı olduğundan, tatar bölməsinin fəaliyyəti
üçün məhz Qazaxı seçib. Ancaq Qazax maarifçilik baxımından yüksək potensiala
malik olduğundan, AXC hökuməti də seminariyanı məhz burada təşkil etdi. Hökumətin
ölkədə təhsil sahəsində ilk islahatı məhz bu seminariyanın yaranması oldu. Ana
dilində tədrisin əsası da bu seminariyada qoyuldu”. 1923-cü ildə ilk buraxılışını edən seminariya,
1925-ci ildə Qazax Pedaqoji Texnikumuna
çevrilir.
Görkəmli şəxsiyyətlər
yurdu
Seminariyanın
yetişdirdiyi müəllimlərin Azərbaycanın bütün bölgələrində, eləcə də qonşu
respublikanın Azərbaycan kəndlərində savadsızlığın aradan qaldırılmasında,
elmin inkişafında böyük xidmətlər göstərdiyini, əsl maarif çırağı yandırdığını
qeyd edən Qazax rayon icra hakimiyyətinin
başçısı Rəcəb Babaşov bildirdi ki, təhsil ocağı, adları Azərbaycanın ədəbiyyat
tarixinə qızıl hərflərlə yazılmış Səməd Vurğun, İsmayıl Şıxlı, Osman Sarıvəlli,
Mehdi Hüseyn kimi görkəmli şəxsiyyətlər yetişdirib. Bu təhsil məbədi özündən
sonra böyük mədəni irs qoymaqla, adını Azərbaycanın maarifçilik tarixinə əbədi
həkk etdirib. İcra başçısı qeyd etdi ki,
prezident İlham Əliyevin Qazax Müəllimlər Seminariyasının 100 illik
yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncamından sonra Təhsil Nazirliyi, Qazax
İcra Hakimiyyəti tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Belə ki, İH tərəfindən
hazırlanan Tədbirlər Planı nazirliyə təqdim edilərək təhsil naziri tərəfindən təsdiq
olunub. Həmçinin rayonun elm, təhsil və ictimaiyyət nümayəndələrindən ibarət
komissiya yaradılıb. Seminariyanın 100 illiyi ilə bağlı «Ziya ocağı» adlı
tarixi kitabın yazılması qərara alınıb. Yubileylə bağlı «Qoridən gələn ziya
qatarı» adlı filmin çəkilməsi də nəzərdə tutulub. Həmçinin seminariyanın tarixi
ilə bağlı may ayında AMEA, BDU və s. təşkilatlarla birgə geniş konfrans
keçirilməsi planlaşdırılıb.
2862 nəfər pedaqoji mütəxəssis
AMEA-nın həqiqi üzvü, millət vəkili Nizami Cəfərov məruzəçi kimi seminariyanın fəaliyyət tarixindən
söhbət açdı: "1875-ci ildə Rusiya imperatoru xüsusi sərəncamla
Zaqafqaziyada ayrıca seminariya
yaradılması ilə bağlı qərar qəbul etdi. Məqsəd Cənubi Qafqazda rus, erməni və
gürcülərə rus dilində təhsil verilməsi və çar hökuməti üçün məmurlar
hazırlamaqdan ibarət idi. 1876-cı ildə Qori şəhərində seminariya yaradıldı. O
zaman tatar şöbəsi hələ yaradılmamışdı. Qafqaz Canişinliyinin marağı ilə tatar
bölməsi açıldı. Bu bölmənin əsas fəaliyyəti 1879-cu ilə təsadüf edir. O zaman məktəb
açılanda da türklərin oxumasına məhəbbətlə
razılıq verməyiblər. Ancaq tatar bölməsi digər bölmələrdən uğurlu fəaliyyət göstərib.
Biz bu bölmənin uğur qazanması üçün şamaxalı rus ziyalısına – Aleksey Osipovuç
Çernyayevskiyə minnətdarıq. O, türk dilini yaxşı bilirdi. Çernyayevski bütün
regionları gəzərək istedadlı uşaqları yığırdı. Qori Müəllimlər Seminariyasının
tatar bölməsi qısa bir müddətdə həm dərsliklərlə təmin olundu, həm də
tatarların təhsil ala bilmələri haqqında inam yaratdı. Firudin bəy Köçərli,
Baba bəy Səfərəlibəyov, Teymur bəy Mahmudbəyov, İsmayıl ağa Vəkilov, Məmməd ağa
Şıxlinski, Rəşid bəy Əfəndiyev kimi ziyalılar müxtəlif regionları təmsil
edirdilər”. 1879-cu ildən 1918-ci ilə qədər fəaliyyət göstərən Qori
Seminariyası 250 nəfər azərbaycanlı müəllim yetişdirir. Bu müəllimlərin böyük
bir hissəsi Azərbaycan ziyalılığının sosial genefondunu təşkil edirdi. Onların çoxu
isə Qazaxdan idi: "Bu, bizim tariximiz üçün qiymətli hadisə idi. Xalq Cümhuriyyəti
yaranandan sonra - 1918-ci ildə Seminariyanın tatar bölməsinin Azərbaycana gətirilməsi
məsələsi müzakirə olundu. Bu bölmənin harada yerləşdirilməsi məsələsi qarşıda
durdu. Müxtəlif variantların içərisində məhz Qazaxa gətirilməsi üstünlük təşkil
etdi. Bu, dövlətin qərarı ilə baş verən hadisə idi. Azərbaycan bölməsinin gətirilib
Qazaxa köçürülməsi üçün Firudin bəy Köçərliyə 5 min rubl pul verilir.
Problemlərə,
maliyyənin azlığına baxmayaraq, xalq maarif naziri Nəsib bəy Yusifbəylinin nəzarəti
ilə tatar bölməsinin yerləşdirilməsi təmin edilir. Bölməyə rəhbər təyin olunan
Firudin bəy Köçərli qısa bir müddətdə uğurlu bir kollektiv yarada bilir”.
Akademik qeyd etdi ki, Qazax Müəllimlər Seminariyası Xalq Cümhuriyyətinin
birbaşa sərəncamı və iradəsi ilə yaradılır: "Əgər Qazax camaatının bu işə
xüsusi köməyi və marağı olmasaydı, bu qərar bəlkə də heç bir nəticə verməzdi.
Çünki bu hadisədən əvvəl Qazax ziyalıları AXC-yə Qori Seminariyasının tatar
bölməsinin Qazaxa köçürülməsi ilə bağlı məktub yazmışdılar: "Seminariyanın yerləşdiyi
yerdən də böyük yer verməyə hazırıq. Bəri başdan 3000 manat, sonra da hər il
1000 manat verəcəyik” deyə yazmışdılar. Qazax bu məsuliyyətin altına girməli idi.
Çünki şıxlinskilər, vəkilovlar, qiyasbəylilər o məktəbdə oxumuş və Qazaxda
ziyalı mühiti yaratmışdılar. Digər tərəfdən, Qazax Qoriyə yaxın məsafədə yerləşirdi.
Tatar bölməsi fəaliyyətə başlayandan sonra təxminən 2 il müddətində bu təhsil
ocağında Qori ənənələri bərpa olundu. Seminariyanın ilk məzunları sırasında Səməd
Vurğun, İsmayıl Şıxlı, Osman Sarıvəlli və Mehdi Hüseyn kimi gələcəyin tanınmış
şəxsiyyətləri vardı. Sağlam bir mühitlə
bu məktəb bizim ziyalılarımızın yetişməsi üçün böyük nailiyyətə imza atdı.
Sovet dövründə də bu məktəbi heç bir ideologiya sındıra bilmədi. Qori Müəllimlər
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin varisi kimi Qazax Müəllimlər Seminariyası Azərbaycanın maarif salnaməsinin
ən parlaq səhifələrindən birinə çevrildi. Qazax Müəllimlər Seminariyası fəaliyyət göstərdiyi
illər ərzində 2862 nəfər pedaqoji mütəxəssis hazırlaya bildi. Bu seminariya, bütün fənlərin
tədrisinin ana dilində, mütərəqqi üsullarla aparıldığı yeni təhsil ocağı kimi
Azərbaycanda elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafına misilsiz töhfələr
verdi”.
1920-ci ilə qədər 908 nəfər
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru Ədalət
Tahirzadə həmin dövrdə Azərbaycan
təhsilinin vəziyyətinə toxundu: «Biz Qazaxda savadlıların çox olmasının təsirini
Azərbaycan Cümhuriyyəti qurularkən də görürük. Ən mühüm dövlət orqanlarında
qazaxlılar rəhbər vəzifələrdə çalışırdı. Maarif
naziri Dadaş Bünyadzadə "Azərbaycanda 60 nəfər ali təhsilli var” desə də,
bu, xalqımıza qarşı böhtan idi. Çünki həmin şəxslərin çoxunu güllələmiş, ölkədən
sürgün etmişdilər”.
Rusiya, Ukrayna,
Gürcüstan və s. ölkələrin arxivlərində aparılan araşdırmalar nəticəsində
1920-ci ilə qədər 908 nəfərin ali məktəblərdə oxuması ilə bağlı sənədləri üzə
çıxaran tarixçi alim nəşr etdirdiyi kitabda 738 nəfərin şəxsi işini çap
etdirdiyini qeyd etdi. Ə.Tahirzadə Qazax ziyalılarına üz tutaraq «Əgər o dövrdə
seminariyada oxuyanlar haqqında əlinizdə hər hansı sənəd varsa, onların
itib-batmaması üçün bizə təqdim edin” dedi. Seminariyanın 90 yaşlı məzunu Nuşrəvan Xəlilov xatirələrini bölüşdü: «Çətin dövr idi. Gün ərzində
bir avtobus işləyirdi. Mən iki qız tələbə ilə bir kənddən digər bir kəndə hər
gün piyada gedib-gəlirdik. İki il beləcə gedib-gəldik. Seminariyanın fəaliyyəti
Qazaxda məhz o dövrün ziyalılarının hesabına baş tutub. Qazax Gürcüstanla sərhəddə
yerləşdiyi üçün seminariya məhz burada yaradılıb ki, yaxın respublikalarda
yaşayan azərbaycanlılar üçün oxumaq asan olsun”.
Xalq Cümhuriyyətinin
abidəsi
Tədqiqatçı-jurnalist Akif Aşırlı Qazax Müəllimlər Seminariyasını Xalq Cümhuriyyətinin
ən gözəl abidəsi adlandırdı: " Ənənələri bu gün də yaşayan təhsil ocağının
yaradılması ilə bağlı qərar, hələ öz ölkəsində özünü təmin edə bilməyən,
bolşevik-erməni birləşmələrinin Bakıdan Göyçaya qədər gəlib çıxdığı, bolşeviklərin
cənubda tüğyan etdiyi bir dönəmdə verildi. Bu sərəncamın böyük əhəmiyyəti var
idi. Məhz o qərarın nəticəsidir ki, bu gün də Azərbaycanın hansı guşəsinə
gediriksə, orada Qazax Seminariyasının yetirdiyi tələbələr var. Hətta o məzunlar
birləşib bir çox yerlərdə "Qazaxlı məhəllələri” yaratdılar. Bu baxımdan Qazaxın
Azərbaycan təhsilinə, elminə, ədəbiyyatına, ictimai fikir tarixinə verdiyi ən
böyük töhfələrin kökündə AXC-nin seminariyanın yaradılması ilə bağlı imzaladığı
sərəncam durur. Qazax təkcə maarifçilik missiyasının daşıyıcısı kimi deyil, həm
də Cümhuriyyət dönəmində azadlıq hərəkatının
başlandığı məkandır”. A.Aşırlı təhsil illərini xatırlayaraq çıxışını müəllimləri
qarşısında hesabat kimi dəyərləndirdi: "Deyirlər ki, qazaxlılar ədəbiyyata,
poeziyaya maraqlıdırlar. Yəqin ki, bunun da kökü həmin müəllimlərlə bağlı idi
ki, biz də riyaziyyatı ədəbiyyat qədər sevək, həmçinin ədəbiyyatda da bir
riyaziyyat görək. Mənə dərs verən müəllimlərin bir qismi Qazax Müəllimlər
Seminariyasının müəllimləri idi. Bu gün cəmiyyətdə uğur qazanmağımızın bir səbəbi
də həmin pedaqoqlardan dərs
almağımızdır. Bu insanların Azərbaycan
elminə verdiyi töhfələr kifayət qədər müstəsna idi. Mən o insanların ruhu və müəllimlərimin
qarşısında baş əyirəm”.
Mühazirə iştirakçıları tədbirin keçirildiyi 2 nömrəli tam orta məktəbin həyətində seminariyanın
100 illiyi münasibəti ilə 100 ağac əkmə aksiyasında iştirak etdilər. Qazax Müəllimlər Seminariyasının binası ilə
tanışlıq isə qonaqlara tarixlə üz-üzə dayanma təəssüratını yaşatdı. Ziyası bütün ölkəni işıqlandıran seminariya
binasının təmir olunub yaşadılmasına isə söz verildi...
Təranə Məhərrəmova
Qazax-Bakı